Kâmûran Elî Bedirxan - Kamuran Ali Bedirhan

Kâmûran Elî Bedirxan (Kürtçe: Kamiran Alî Bedirxan, 21 Ağustos 1895 İstanbul – 6 Aralık 1978 Paris), 20. yüzyılın en önemli Kürt aydın, siyasetçi, hukukçu, dil bilimci ve yazarlarından biridir. Cizre-Botan Emirliği’nin son emiri Bedirhan Bey’in torunu ve Kürt Teali Cemiyeti kurucusu Emin Ali Bedirhan’ın oğlu olan Kâmûran, aynı zamanda ünlü dil bilimci Celadet Ali Bedirhan’ın kardeşidir.¹²³⁴⁵

Ailesi ve Soykütüğü

Bedirxan Hanedanı

Bedirxan ailesi, yüzyıllarca Osmanlı İmparatorluğu’na bağlı özerk beyler olarak Cizre merkezli Botan Emirliği’ni yönetmiştir. Dedesi Bedirhan Bey (1803-1869), 19. yüzyılın ortalarında Osmanlı’ya karşı isyan etmiş, 1847’de yenilerek ailesiyle birlikte önce İstanbul’a, sonra Girit’e sürgüne gönderilmiştir.⁶⁷¹

Aile İçi İlişkiler ve Etkiler

Kâmûran’ın babası Emin Ali Bedirhan, Kürt hareketinde siyasi olarak aktifti ve Kürdistan Teali Cemiyeti’nin kurucusuydu. Kâmûran da kardeşi Celadet Ali Bedirhan gibi bu cemiyetin üyesi olmuştur. Celadet Ali Bedirhan, Latin Kurmancî alfabesinin yaratıcısı ve Kürt dil çalışmalarında öncü bir figürdür.⁸¹

Evliliği

1954 yılında Polonyalı prenses Nathalie d’Ossovetzky ile evlenmiştir. Eşi, Kâmûran’ın öğrencisi ve daha sonra sekreteri olmuş, yazma çalışmalarında ona destek vermiştir. Çiftin çocuğu olmamıştır.²⁹¹

Eğitim Hayatı

İlk ve Orta Öğrenim

Kâmûran Ali Bedirhan, İstanbul’da doğmuş ve çocukluğunun büyük kısmını burada geçirmiştir. Lise öğrenimini Galatasaray Lisesi’nde tamamlamıştır. 1905-1908 yılları arasında ailesinin İstanbul’daki vali cinayeti nedeniyle şehri terk etmek zorunda kalması üzerine Isparta ve Beyrut’ta yaşamıştır.³¹⁰¹

Üniversite Eğitimi

İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden mezun olmuş ve avukat olarak çalışmıştır. Daha sonra Almanya’ya gitmiş ve Münih Ludwig Maximilian Üniversitesi’nde hukuk doktorasını tamamlamış, Leipzig Üniversitesi’nde de eğitimine devam etmiştir.⁴¹²³

Dil Yetkinliği

Kâmûran, Kürtçenin yanı sıra Türkçe, Arapça, Farsça, Almanca ve Fransızca dillerinde yetkin düzeydeydi. Bu çok dilli yapısı, onun uluslararası akademik ve siyasi faaliyetlerinde büyük avantaj sağlamıştır.¹¹¹⁰

Siyasi Kariyeri ve Faaliyetleri

Erken Dönem Siyasi Aktivizmi

1918 yılında Kürdistan Teali Cemiyeti’nin kurulmasında büyük rol oynamıştır. 1919’da kardeşi Celadet ile birlikte İngiliz subayı Edward Noel’in Irak’taki seyahatlerine eşlik etmiş, bu seyahatlerde resmi bir Kürdistan devletinin kurulma imkanları değerlendirilmiştir.⁵¹²³

Kemalizm Karşıtlığı

Kâmûran, Atatürk’ün bağımsızlık hareketinin karşısında yer almış ve İngiliz hükümeti tarafından 1919’da Sivas Kongresi’nde Mustafa Kemal Atatürk’ı tutuklamak üzere görevlendirilmiştir. Bu girişim başarısız olmuş ve 1923’te Cumhuriyet’in ilanından sonra kardeşiyle birlikte gıyaben idama mahkum edilmiştir.¹²³⁵

Sürgün Dönemi Faaliyetleri

1922 yılında kardeşi Celadet ile birlikte Almanya’ya gitmiş, daha sonra Suriye’ye yerleşerek Beyrut’ta avukatlık yapmaya başlamıştır. Suriye’de kardeşinin kurduğu Hoybun (Xoybûn) örgütüne katılmış ve Hawar dergisinin yayımlanmasına yardım etmiştir.¹²²³

Akademik ve Entelektüel Çalışmaları

Paris Dönemi

1948 yılında Paris’e taşınmış ve Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Enstitüsü’nde (INALCO) öğretim görevlisi olarak çalışmaya başlamıştır. 1950 yılında Sorbonne Üniversitesi’nde öğretim üyesi olmuş ve Kürtçe dersleri vermeye başlamıştır.¹⁰¹³¹⁴³

Paris Kürt Enstitüsü’nün Temelleri

Kâmûran, 1948’de Paris’te bir Kürt Araştırmaları Merkezi oluşturmuş ve 1983 yılında kurulacak olan Paris Kürt Enstitüsü’nün temellerini atmıştır. Enstitü, posthum olarak onu kurucu ortaklar arasında göstermiştir.¹⁵¹⁶¹⁷¹⁰

Uluslararası Diplomatik Faaliyetler

1948 yılında kendi girişimiyle kurulan bir komite aracılığıyla Kürt halkının haklarının tanınması için Birleşmiş Milletler’e bir memorandum sunmuştur. 1960 yılından itibaren Mustafa Barzani liderliğindeki Irak Kürtlerinin Avrupa sözcüsü olmuş ve Kürtlerle İsrail arasında önemli ilişkiler kurmuştur.¹⁸¹⁹¹⁴³

Edebî ve Kültürel Çalışmaları

Dergi ve Yayın Faaliyetleri

Hawar Dergisi: Kardeşi Celadet’in çıkardığı bu önemli Kürt dergisinde düzenli olarak Kürtçe ve Fransızca makaleler, şiirler ve yorumlar yazmıştır.³¹⁰

Roja Nû (Yeni Gün) Dergisi: 1942-1946 yılları arasında Beyrut’ta Kürtçe ve Fransızca olarak yayınlanan bu derginin çıkarılmasında önemli rol üstlenmiştir.⁴³

Ronahi Dergisi: Bu dergide de çeşitli yazılar kaleme almıştır.³

Eğitim Faaliyetleri

Beyrut’ta özellikle Kürt gençlerini bir araya getirmeye çalışmış, yoksul Kürt gençlerine Kürtçe dersler vermiştir. 1940’larda haftanın iki günü, çarşamba ve cuma günleri Beyrut radyosunda Kürtçe program yapmıştır.¹¹¹⁰

Başlıca Eserleri ve Çalışmaları

Dil Bilimi Alanındaki Çalışmaları

Kürt Alfabesi – İlk Latince Kürt alfabesini hazırlamıştır²⁰²¹
Rêzimana Zimanê Kurdî (Paris, 1971) – Kürtçe Dilbilgisi²⁰
Türkçe İzahlı Kürtçe Gramer¹⁰
Kürtçe-Fransızca Sözlük – 39 yıl süren bir çalışma sonucu Paris Kürt Enstitüsü tarafından tamamlanmıştır²⁰

Edebî Eserleri

Dilê qurên min. Ji giyanê bavê min – Kürt şiiri³
Kulîlken ezêb – Şiir kitabı²²
Kürtçe Şiirler (Fransızca çeviri)¹⁰
Proverbes Kurdes – Kürt Atasözleri¹⁰

Çeviri Çalışmaları

Kürtçe Kur’an Tefsiri – İlk Kürtçe tefsir olma özelliği taşıyan bu eser 1940’lı yıllarda yazılmış, 336 sayfadan oluşmaktadır²³²⁴²⁵²⁶
Tevrat ve İncil’in Kürtçe Çevirisi²¹
Hayyam’ın Dörtlükleri¹⁰

Diğer Önemli Eserleri

Langue kurde (Paris, 1953)²⁰
Der Adler Von Kurdistan (Kürdistan Kartalı)²⁷¹⁰
Aydınlık Karı¹⁰
Kürtçe Okuma¹⁰
Seçilmiş Metinler¹⁰

Siyasi Görüşleri ve İdeolojisi

Kürt Milliyetçiliği

Kâmûran, yaşamı boyunca ateşli bir Kürt milliyetçisi olarak kalmış ve bağımsız Kürdistan idealinden hiçbir zaman vazgeçmemiştir. 1964 yılında verdiği bir röportajda Kürt sorununa çözüm önerisi olarak “Kürtlerin yaşadığı ülkelerde, Kürtlerin hakları anayasayla güvenceye alınırsa sorun çözülür” önerisini getirmiştir.²⁸²¹

Anti-Kemalist Duruş

Yaşamının sonuna kadar ateşli bir anti-Kemalist olarak yaşamış, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kürt politikalarını eleştirmiştir. Bu duruş, onun sürgün hayatının temel nedenlerinden biri olmuştur.²¹

Uluslararası İlişkiler Perspektifi

Soğuk Savaş döneminde Kürt meselesini uluslararası boyuta taşımaya çalışmış, özellikle Batılı ülkeler nezdinde Kürt davasının tanınması için çaba göstermiştir. İsrail ile kurulan ilişkilerde önemli rol oynamış, “Mösyö Prens” kod adıyla anılmıştır.²⁹²¹

Nazım Hikmet ile Dostluğu

Kâmûran’ın Türk şairi Nazım Hikmet ile özel bir dostluğu bulunmaktaydı. 1961 yılında Nazım Hikmet’in ona yazdığı mektup, Kürt meselesi hakkındaki samimi görüşlerini ortaya koymaktadır:⁹²

> “Kökleri yüzyılların derinliklerine dalan tarihiyle, kültürüyle, Kürt milletinin önemli bir çoğunluğu Anadolu’nun bir parçasında yaşar. Anadolu’nun öbür parçalarında yaşayan Türk milletini, Kürt milleti kardeşi sayar…”⁹

Bu mektup, 1983 yılında Paris Kürt Enstitüsü’nün yayın organı Hêvî dergisinde yayınlanmıştır.⁹

Uluslararası Etki ve Tanınırlığı

Medya ve Akademik Çevreler

Kâmûran, 1960’lardan itibaren Avrupa medyasının aradığı Kürt siması haline gelmiştir. İsveç, Almanya ve Fransa’da çeşitli gazetelere röportajlar vererek Kürt meselesini uluslararası kamuoyuna duyurmuştur.³⁰²⁸

Üçüncü Dünya Dayanışması

Henri Curiel’in liderliğindeki Solidarité örgütü aracılığıyla Üçüncü Dünya’nın ezilen halklarına destek veren ağlarla bağlantı kurmuş, Kürt meselesini bu bağlamda değerlendirmiştir.²⁹

İsrail İlişkileri

1960’lardan itibaren Kürtler ile İsrail arasındaki ilişkilerin kurulmasında anahtar rol oynamış, Mustafa Barzani adına İsrail ile temaslar kurmuştur. Bu ilişkiler, 1975 Cezayir Antlaşması’na kadar devam etmiştir.¹⁹¹⁸

Vefatı ve Mirası

Kâmûran Ali Bedirxan, 6 Aralık 1978 tarihinde Paris’te 83 yaşında vefat etmiştir. Ölümü sırasında yeğeni sinemxan-bedirxan/” rel=”noopener”>Sinemxan Bedirxan yanında bulunmuş ve arşivini güvenli bir şekilde Paris Kürt Enstitüsü’ne devretmiştir.³¹³²¹⁴³³²⁰

Entelektüel Mirası

Vefatından sonra:

Paris Kürt Enstitüsü onu kurucu ortaklar arasında kabul etmiştir¹⁵
Eserleri Paris Kürt Enstitüsü arşivinde muhafaza edilmektedir¹⁵
Kürtçe-Fransızca sözlük çalışması 39 yıl sonra tamamlanarak yayınlanmıştır²⁰
Kürtçe Kur’an tefsiri 2020 yılında Avesta Yayınları tarafından kitap olarak basılmıştır²⁴²³

Önemi ve Etkileri

Kürt Dil Bilimi Alanındaki Katkıları

Kâmûran, Kürt dilinin akademik düzeyde çalışılmasının öncülerinden biridir. Latin Kürt alfabesinin geliştirilmesi, standart Kürtçe’nin oluşturulması ve Kürtçe’nin yüksek retoriğe sahip metinlere uyarlanması konularında önemli katkılar sağlamıştır.²⁶

Siyasi ve Diplomatik Etkileri

yüzyılın ikinci yarısında Kürt meselesinin uluslararası boyut kazanmasında kritik rol oynamış, Avrupa’da Kürt diasporasının örgütlenmesine öncülük etmiştir.¹⁷²⁹

Kültürel ve Eğitimsel Mirası

Paris Kürt Enstitüsü’nün temellerini atması, Kürt gençlerine verdiği burslar ve eğitim faaliyetleri ile Kürt aydınlanmasının önemli figürlerinden biri olmuştur.³⁴¹⁷

Hakkındaki İddialar ve Tartışmalar

İsrail İlişkileri Konusundaki Eleştiriler

Bazı kaynaklarda İsrail istihbaratı için çalıştığı iddia edilse de, bu ilişkilerin Kürt ulusal mücadelesine destek sağlama amacı taşıdığı da belirtilmektedir.¹⁸¹⁹²¹

Osmanlı vs. Kürt Milliyetçisi Kimliği

Barbara Henning’in yakın tarihli çalışmasında Bedirxan ailesinin öncelikle Osmanlı çerçevesi içinde faaliyet gösteren kozmopolit bir bürokrat ailesi olduğu, Kürt milliyetçiliğindeki rollerinin abartıldığı iddia edilmektedir. Ancak bu görüş, ailenin Kürt ulusal hareketindeki somut katkılarıyla çelişmektedir.³⁵

Sonuç

Kâmûran Elî Bedirxan, 20. yüzyıl Kürt tarihinin en önemli aydın ve siyasetçilerinden biri olarak, Kürt dilinin akademik çalışmalarından uluslararası diplomasiye, eğitimden edebiyata kadar geniş bir alanda iz bırakmıştır. Sürgün hayatına rağmen Kürt davasından hiç vazgeçmemiş, yaşamını halkının kültürel ve siyasal kurtuluşuna adayarak çok boyutlu bir miras bırakmıştır. Paris Kürt Enstitüsü’nün kuruluşundaki rolü ve Kürtçe’nin akademik dil olarak geliştirilmesindeki katkıları, bugün bile Kürt çalışmaları alanında referans teşkil etmektedir.

⁂

Kâmûran Elî Bedirxan – Kamuran Ali Bedirhan