Abdurrahman Şerefkendi - Hejar

Abdurrahman Şerefkendi, edebiyat dünyasında Hejar (هەژار) mahlasıyla tanınan, 20. yüzyıl Kürt edebiyatının en önemli şair, dil bilimci, yazar ve çevirmenlerinden birisidir. 15 Nisan 1921 (6 Şaban 1339) tarihinde İran’ın kuzeybatısındaki Mûkriyân bölgesinin merkezi olan Mahabad‘ta doğmuştur. Vefatı ise 21 Şubat 1991 (1 Esfand 1369) tarihinde İran’ın Karaj şehrinde gerçekleşmiştir.¹²³

Aile Yapısı ve Erken Dönem Eğitimi

Hejar, ilim ve irfan ehli bir aileye mensuptur. Babası Molla Muhammadpur Şarafkandi, âlim ve takvâ sahibi bir kişi olup Şarafkand köyündeki ilk Kürt İslami okulu kurucusuydu ve eğitimde Kürtçe kullanılmasını sağlıyordu. Süyûtî’nin bir kitabını okuduğu sırada doğum müjdesi verildiğinde onun adını (Abdurrahman) oğluna vermiştir.³¹

Hejar henüz iki yaşında iken annesini kaybetmiştir. Beş yaşına geldiğinde babasından Kur’an öğrenmeye başlamıştır. Mahabad’da, Şarefkend köyündeki Molla Burhân Hankahı’nda ve çevredeki diğer köylerde bulunan mescid ve medreselerde Arap dili ve edebiyatı, fıkıh ve diğer dinî ilimleri, Fars edebiyatı, inşâ ve matematik okumuştur.⁴¹

Eğitimde Yaşanan Kesinti

Babası gibi kendisi de okuyup “melâ” olmak istemekle birlikte on yedi yaşında iken babasının vefatı üzerine küçük kardeşleriyle üvey annesinin geçimini sağlamak için çeşitli işlerde çalışmak zorunda kalarak eğitimini yarıda bırakmıştır. Bu sırada dinî eserler yanında Fars ve Kürt edebiyatına dair eserler de okumuştur.⁵¹

Edebiyat Serüveni ve Mahlas Tercihı

Hejar, 1940’larda Kürtçe şiirler yazmaya başlamıştır. Başta Şeyh Ahmed-i Cezîrî (Molla Cezerî), Ahmed-i Hânî, Nâlî ve Hacı Kādir-i Kûyî olmak üzere birçok şairin divanını ezberlemiştir.⁴¹⁵

Mahlas Anlamı

Zulüm ve haksızlığa karşı yazdığı şiirlerde “zavallı, fakir” anlamına gelen “Hejâr” mahlasını kullanmıştır. Bu mahlas tercihinde, toplumsal adaletsizliklere karşı duyduğu hassasiyetin ve halkın acılarına ortak olma isteğinin büyük etkisi vardır.⁶¹⁴

Mahabad Cumhuriyeti Dönemi (1946)

Siyasi Katılım ve Kürt Ulusçu Hareketi

Yirmi yaşına geldiğinde İran’ın ve özellikle yaşadığı Kürdistan bölgesinin siyasal ve sosyal şartları içinde hürriyetçi fikirlere âşina olmuştur. Pehlevî rejimine karşı mücadele amacıyla Kadı Muhammed liderliğinde kurulan, İran ve Kürdistan tarihindeki ilk siyasî parti sayılan Kürt Diriliş Partisi‘ne (Komeley Jiyanewey Kurd) girmiş ve faal üyeleri arasında yer almıştır (1942).¹

Kürt Millî Şairi Unvanı

Hejar, kendi ifadesine göre başka hiçbir teşkilâta üye olmasa da Molla Burhân Hankahı’ndan ders arkadaşı olan şair Hêmin ile birlikte Kadı Muhammed’in siyasî mücadelesinde onun yakın çevresinde bulunmuştur. Nîştimân ve Hilâle gibi dergilerde, partinin Kürdistân adlı gazetesinde çıkan yurtseverlik, bağımsızlık ve aşkla ilgili şiirleri büyük yankı uyandırmış ve daha yirmi dört yaşında iken Kadı Muhammed tarafından kendisine Kürt millî şairi unvanı verilmiştir.⁷⁸⁴¹

Molla Mustafa Barzani ile Dostluk

Bu sırada Mehâbâd’a gelen Molla Mustafa Barzânî ile tanışmıştır. Aralarında güçlü bir dostluk kurulmuş ve Barzani’nin yardımıyla Âle Kok (Alekok) adlı divanı 1945’te basılmış ve Âzerî Türkçesi’ne çevrilmiştir. Telif hakkı olarak kendisine verilen 4000 tümeni kabul etmemiştir.³¹

Cumhuriyet İlanı ve Aktif Rol

Kadı Muhammed, daha sonra Sovyetler Birliği’nin telkin ve desteğiyle Mehâbâd’da Hizb-i Demokrat-ı Kürdistân-ı Îrân adlı partiyi kurmuş ve Barzânî’den askerî destek alıp 22 Ocak 1946‘da Bağımsız Kürdistan Cumhuriyeti‘ni ilân etmiştir. Hejar bu süreçte aktif rolünü sürdürmüş, cumhuriyetin resmi şairlerinden biri olarak görev yapmıştır.⁹¹⁰⁵⁷¹

Sürgün Dönemi (1947-1975)

Cumhuriyetin Yıkılışı ve Tutuklama

Muhammed Rızâ Şah Pehlevî idaresi, Mehâbâd Kürdistan Cumhuriyeti’ne son verip Kadı Muhammed ve bazı yakın adamlarını idam ettirince (Mart 1947), Hejar Sakız’da tutuklanmıştır. İki ay sonra Mehâbâd’a götürülürken firar ederek önce Kuzey Irak’ta Şeyh Mahmûd-ı Berzencî’nin oğlu Şeyh Latîf’in yanına gitmiş, oradan Bağdat’a geçmiştir.¹⁰¹

Bağdat’ta Zorlu Yıllar

Bağdat’taki hayatı tamamen mahrumiyet içinde geçmiştir. Geçimini sağlamak için amelelik ve hizmetçiliğe varıncaya kadar her işte çalışmıştır. Bu şartlar altında da kendini yetiştirmeye devam etmiş, ancak ağır işlerde çalışması ve yeterince beslenememesi yüzünden vereme yakalanınca (1948) Cebelilübnan’daki bir hastahaneye yatırılmıştır.¹

Hastalık Dönemi ve İyileşme

İki yılı aşkın bir süre kaldığı hastahanede sağlığına kavuşmuştur. Bu arada hastahanenin zengin kütüphanesinden faydalanma imkânı bularak Arap edebiyatı, tarih ve din üzerine çok sayıda kitap okumuştur.¹

Uluslararası Tanınırlık

Bağdat’a döndüğünde aydınlar arasında önemli yer edinen Hejar’ın şiir ve makaleleri çeşitli dergilerde yayımlanmıştır. Sol eğilimli bir örgüt olan Dünya Demokratik Gençlik Federasyonu tarafından 1953’te Bükreş’te düzenlenen IV. Dünya Gençlik ve Öğrenci Festivali‘ne katılması uluslararası alanda adını duyurmasına vesile olmuştur.¹

Suriye Dönemi ve Kurmancî Öğrenimi

1956’da Irak Başbakanı Nûrî Saîd’in baskıcı yönetimine muhalefeti sebebiyle Irak polisi tarafından sıkıştırılınca eşini ve iki kardeşini bir dostunun yanına bırakıp gizlice Suriye’deki Kürt bölgesine gitmiştir. Burada kaldığı üç yıl boyunca Türkiye Kürtleri ve Celâdet Bedirhan, Ciğerhûn, Osman Sabri gibi şahsiyetlerle tanışmış, Kurmancî lehçesini öğrenerek Ahmed-i Hânî‘nin Mem û Zîn adlı eserini Sorânî lehçesine çevirmiştir.¹¹¹²¹

İran’a Dönüş ve Son Yıllar (1975-1991)

Tahran Yakınlarında İkamet

1975’te Amerika, Sovyetler Birliği ve bunların müttefikleri olan İran ve Irak arasındaki antlaşma üzerine Kürt direniş hareketi kırılmış olunca, Barzânî’nin aracılığıyla İran yönetimi Hejar’ın Tahran yakınlarındaki Kerec‘de ikametine izin vermiştir. Burada ilmî faaliyetlerle hayatını sürdürmüştür.¹

Akademik Tanınma

Tahran Üniversitesi kendisinden İbn Sînâ‘nın el-Ḳānûn‘unu tercüme etmesini istemiştir. Yedi cilt halinde yaptığı tercüme beğenilince İran Dil Kurumu‘na üye seçilmiştir. Kürtçe eser ve makaleler yazmış, Arapça bazı eserleri Kürtçe’ye veya Farsça’ya çevirmiş, neşirler yapmış, İran Radyosu’nda çalışmıştır.¹

Vefatı ve Defni

1 Şubat 1991 (21 Şubat 1991) tarihinde Kerec‘de vefat etmiş, cenazesi Mehâbâd‘a götürülerek orada defnedilmiştir.²⁹¹

Edebi Kişiliği ve Üslubu

Hejar genç yaşından itibaren içinde bulunduğu yoksulluk, hastalık, gurbet ve geçim sıkıntısı gibi olumsuz şartlara rağmen korkusuzca mücadeleden geri kalmaması, inanç ve düşüncelerinden tâviz vermemesiyle tanınmıştır. İleri yaşlarda ortaya koyduğu bilimsel ve kültürel çalışmalarla şöhrete kavuştuğu halde hep mütevazi kalmış, dürüstlüğü, dünya malına ve makamlara iltifat etmeyen kişiliğiyle temayüz etmiştir.¹

Dil ve Üslup Özellikleri

Üstlendiği sosyal misyon sebebiyle şiirlerinde ve düz yazılarında sade ve akıcı bir üslûp kullanmıştır. Mukri lehçesinde yazmış ancak çok sayıda Kürt lehçesinden terim ve deyim kullanarak Kürtleri kültürel olarak bir araya getirmeye çalışmıştır. Şiirleri geleneksel Kürt şiiri ustalığını modern, uzlaşmaz militan içerikle harmanlayan özelliktedir.⁹³¹

Başlıca Eserleri

Hejar, en üretken Kürt yazarlardan biriydi ve 24 kitap yazmıştır. Eserlerinin önemli bir kısmı çeviri niteliğindedir:¹³¹⁴²

1. Şiir Koleksiyonları

Alekok (Âle Kok) – İlk şiir divanı (1945)³¹
Bo Kurdistan – “Kurdistan İçin” (Beyrut, 1973; 3. baskı Tahran, 1979)³
Beiti Seremer u Lasayi Seg u Manga Shaw – “Sert Horoz, Köpek ve Ay’a Uluyan Şiir” (Şam, 1957)³

2. Çeviri Eserleri

#### Dini Metinler

Wergêra Quranê – Kürtçe Kur’an tercümesi (İlk Kürtçe Kur’an çevirisi)¹³⁴⁹

#### Klasik Eserler

Wergêra Mem û Zîn – Ahmed-i Hani’nin eserinin Kurmanci’den Sorani Kürtçe’ye çevirisi¹¹⁴¹³
Wergêra Şerefname – Şerefxanê Bidlisî’nin Şerefname‘sinin Kürtçe çevirisi (1972)¹⁵¹⁶
Çarînekanî Xeyam (Chwar Parchakani Xayam) – Ömer Hayyam‘ın Rubaiyat’ının Kürtçe çevirisi¹⁷¹⁸¹⁹

#### Tıp Eserleri

İbn Sînâ’nın el-Ḳānûn’u – Yedi ciltlik Kürtçe tercümesi¹

3. Sözlükçülük Çalışmaları

Henbane Borîne – Kürtçe-Kürtçe-Farsça sözlük (1990 yılında Tahran’da yayımlanan ilk edisyon). Bu sözlük tüm Kürt lehçelerini ve alt lehçelerini içermekte olup herhangi bir lehçeyi kayırmamaktadır.²⁰²¹⁹¹³

4. Otobiyografik Eserler

Cheshti Majeur (Çeşti Mcêwr) – Anı kitabı (kendi hayatını ve döneminin önemli olaylarını ele alır)²²²³¹⁷

5. Diğer Çalışmalar

Mela Cezerî’nin şiirlerinin Sorani Kürtçe düzenlemesi ve yorumu⁵²
Sharafnama, Beyti Sara Mar gibi diğer önemli çalışmalar⁹

Çeviri Başarısı ve Metodolojisi

Hejar’ın çeviri çalışmaları özellikle dikkat çekicidir. Ömer Hayyam‘ın rubaileri Farsça’dan Kürtçe’ye çevirirken orijinal ritim ve uyakları o kadar başarıyla korumuştur ki sanki Hayyam bunları baştan Kürtçe yazmış gibi bir etki yaratmıştır. Mem û Zîn çevirisinde de şiirsel formu korumayı başarmıştır.¹³

Etki ve Önemi

Kürt Dili ve Edebiyatına Katkıları

Hejar’ın en büyük katkılarından biri Henbane Borine sözlüğüdür. Bu eseri Kürt dilinin korunması ve geliştirilmesi için en büyük katkıyı sağlamıştır. Sözlük hem tek hem de iki ciltlik edisyonlarda yayımlanmış, tüm Kürt lehçe ve alt lehçelerini kapsayarak herhangi bir lehçeyi kayırmamıştır.¹³

Ulusal Bilinç Oluşturmadaki Rolü

Şiirlerinde ve yazılarında Kürt halkının mücadelesini ve yaşamını en doğru şekilde yansıtan Hejar, özellikle Mahabad Cumhuriyeti döneminde Kürt ulusal bilincinin oluşmasında önemli rol oynamıştır. 24 yaşında Kürt millî şairi unvanı alması bu etkisinin erken dönemde tanındığının göstergesidir.¹⁷⁴¹

Modern Kürt Edebiyatına Etkisi

Hejar’ın eserleri, modern Kürt edebiyatının temel taşlarından sayılır. Özellikle çeviri teknikleri ve dil kullanımı açısından sonraki nesil Kürt yazarlarına örnek teşkil etmiştir. Eserlerinde nostalji temaları da güçlü şekilde işlemiştir.²³²²

Aile Bağları

Hejar’ın İran Kürdistan Demokrat Partisi‘nin (KDP-İ) ikinci Genel Sekreteri olan Dr. Sadık Şerefkendi (1938-1992) ile kardeş olduğu bilinmektedir. Sadık Şerefkendi, 17 Eylül 1992’de Berlin’deki Mykonos suikastında İran istihbarat ajanları tarafından katledilmiştir.²⁴²⁵²⁶⁵

Hejar’ın Mirası ve Çağdaş Değerlendirmeler

Akademik Çalışmalar

Hejar ve eserlerini inceleyen çok sayıda akademik çalışma yapılmıştır. Kerim Rakhmanovich ile Iraida Anatol’evna Smirnova, Kurdskii Diialekt Mukri adlı çalışmalarında (Leningrad 1968) Hejâr ve eserlerine geniş yer vermişlerdir. Muhammed Raûf Murâdî, Zindegînâme u Ḫıdemât-ı ʿİlmî u Ferhengî-yi Üstâd ʿAbdurraḥmân Şerefkendî adıyla bir eser kaleme almıştır.¹

Çağdaş Anma Etkinlikleri

2025 yılında Hejar ve Dil konulu ilk Hejar Mukriani sempozyumu Erbil’de düzenlenmiş ve bu anmanın her yıl yapılmasına karar verilmiştir. Rwanga Vakfı da 2025’te Hejar’ın eserlerinden oluşan on ciltlik bir koleksiyon yayımlamıştır.²⁰¹³

Uluslararası Etki

Hejar’ın şiirlerinden biri olan “Forever a Kurd”, Tyler Fisher ve Haidar Khezri tarafından İngilizce’ye çevrilerek 2021 yılında yayımlanan Essential Voices: Poetry of Iran and Its Diaspora (Green Linden Press) adlı kitapta yer almıştır.²⁵

Sonuç

Abdurrahman Şerefkendi (Hejar), 20. yüzyıl Kürt edebiyat ve kültür tarihinin en önemli şahsiyetlerinden biridir. Mahabad Cumhuriyeti’ndeki rolüyle siyasi, şair kimliğiyle edebi, çevirmen ve sözlükçü kimliğiyle de akademik alanlarda Kürt ulusuna büyük hizmetler sunmuştur. Özellikle Kürtçe’nin farklı lehçeleri arasında köprü kurma çabası ve dil çalışmalarıyla Kürt kültürünün korunması ve gelişmesine katkıda bulunmuştur.

71 yıllık yaşamında yaşadığı zorluklar, sürgün yılları ve hastalıklarına rağmen üretkenliğini koruyan Hejar, hem klasik Kürt şiir geleneğini sürdürmüş hem de modern Kürt edebiyatının temellerini atmıştır. Eserleri günümüzde de Kürt dili ve edebiyatı çalışmalarında temel kaynak olarak kullanılmaya devam etmektedir.

⁂

Abdurrahman Şerefkendi – Hejar