İdris-i Bitlisî – KurdsWiki

İdris-i Bitlisî (1452/1457-1520), XV. yüzyılın ikinci yarısı ile XVI. yüzyılın başlarında yaşamış, Osmanlı tarih yazıcılığında çığır açan önemli bir devlet adamı, tarihçi, münşî, şair ve din âlimidir. Tam adı Mevlana Hakîmüddîn İdris Mevlana Hüsâmeddîn Ali-ül Bitlisî olan bu çok yönlü şahsiyet, aynı zamanda Kemâleddîn unvanıyla da anılmaktadır.¹²³

Doğum Yeri ve Aile Kökeni

İdris-i Bitlisî’nin doğum yeri konusunda kaynaklarda farklı bilgiler bulunmaktadır. Geleneksel kaynaklarda Bitlis’te doğduğu belirtilse de, son araştırmalara göre İran’ın Rey şehrinin Sülikân (Sulaqan) nahiyesinde dünyaya geldiği tespit edilmiştir. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, 1452-1457 yılları arasında olduğu tahmin edilmektedir.⁴⁵⁶

Babası: Hüsâmeddîn Ali Bitlisî

İdris-i Bitlisî’nin babası Hüsâmeddîn Ali Bitlisî, dönemin tanınmış âlim ve şeyhlerinden biriydi. Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan’ın sarayında münşîlik görevinde bulunan Hüsâmeddîn Ali, daha sonra Akkoyunlu Devleti’nin merkezi Tebriz’e taşınınca oraya gitmiştir. Kübreviyye’nin Nurbahşiyye kolunun pîri Seyyid Muhammed Nurbahş’ın halifelerinden olup, tarikatın Kürdistan ve Luristan’da yayılmasında etkili olmuştur.⁷⁸¹

Eğitim ve Erken Dönem Kariyeri

İlk Eğitimi

İdris-i Bitlisî, ilk eğitimini “yegâne üstadım” dediği babasından almıştır. Babasıyla birlikte Diyarbekir ve Tebriz’de bulunmuş, bu şehirlerde zamanın değerli âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etmiştir. Dönemin hemen hemen tüm ilim dallarını öğrenen İdris, çok erken yaşlarda entelektüel birikimini tamamlamıştır.³⁹¹⁷

Akkoyunlu Sarayındaki Hizmetleri

İdris-i Bitlisî, eğitimini tamamladıktan sonra Akkoyunlu sarayında münşîlik yapmaya başlamıştır. Akkoyunlu hükümdarı Yakub Bey zamanında sarayda önemli görevler üstlenmiş, sultanın çocuklarına lalalık görevinde bulunmuştur. Bu dönemde çeşitli eserler kaleme almış ve “Kutlu Müderris” olarak anılmıştır.¹⁰¹¹⁷

Osmanlı Devleti’ne Geçiş Dönemi

II. Bayezid Dönemi (1501-1512)

Safevilerin Akkoyunlu Devleti’ni ortadan kaldırması (1501) üzerine İdris-i Bitlisî, Şah İsmail’in davetine rağmen Osmanlı Devleti’ne sığınmayı tercih etmiştir. 1501 yılında İstanbul’a gelen İdris, II. Bayezid’in büyük iltifat ve takdirini kazanmıştır.¹²⁴³

Heşt Bihişt Eseri

II. Bayezid’in emriyle İdris-i Bitlisî, 908/1502-03’te Farsça olarak Heşt Bihişt (Sekiz Cennet) adlı Osmanlı tarihini yazmaya başlamıştır. Eseri otuz ayda tamamlayıp 911/1506’da padişaha sunduğunda 50.000 akçe nakit ödül almıştır. Bu eser, Osmanlı’nın ilk sekiz padişahının tarihini anlatmakta olup, Osmanlı tarih yazıcılığında İran ekolünün başlatıcısı konumundadır.¹³¹⁴³⁷

Hac Yolculuğu ve Mekke Dönemi

Saraydaki bazı devlet adamlarının olumsuz tavırları nedeniyle gerçek değerini göremediğini düşünen İdris-i Bitlisî, 1511’de hac yolculuğuna çıkmıştır. Kahire’ye ulaştıktan sonra Memluk Sultanı Kansu Gavri ile görüşmüş, İbrahim Gülşenî’nin hizmetinde bulunmuştur. Daha sonra Mekke’ye geçerek yaklaşık bir yıl orada kalmıştır.¹⁴⁴³

Yavuz Sultan Selim Dönemi ve Zirve Kariyeri (1512-1520)

İstanbul’a Dönüş

II. Bayezid’in ölümü ve Yavuz Sultan Selim’in tahta çıkmasından (1512) sonra, yeni padişahın gönderdiği ferman ve altınlarla İdris-i Bitlisî İstanbul’a döndü. Mekke’de hazırladığı mukaddime ve hâtimeyi Heşt Bihişt’e ekleyerek Sultan Selim’e sunmuştur.⁴³

Çaldıran Savaşı ve Doğu Siyaseti

İdris-i Bitlisî, 1514 yılında gerçekleşen Çaldıran Savaşı’na katılmış ve Osmanlı’nın doğu siyasetinde kilit rol oynamıştır. Özellikle Kürt beylerini Osmanlı tarafına çekmek konusunda büyük başarı göstermiştir.¹⁵¹⁶⁷

Kürt-Osmanlı İttifakının Mimarı

İdris-i Bitlisî, Yavuz Sultan Selim’in verdiği özel yetkilerle Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da bulunan Kürt aşiret beyleriyle görüşerek onları Osmanlı Devleti’ne katılmaya ikna etmiştir. 1514 yılında gerçekleşen Amasya Antlaşması‘nda 25-28 Kürt beyinin katılımıyla tarihi bir ittifak kurulmuştur.¹⁷¹⁶⁴

Bu antlaşma ile:

Kürt emirlikleri Osmanlı padişahlığına bağlılığı kabul etmiştir¹⁷
Kürt beyleri tüm hükümranlık haklarını korumuşlardır¹⁷
Yönetim hakları babadan oğula geçecek ya da geleneksel örf ve âdetlere göre seçilecektir¹⁷
Kürt beyler Osmanlı’nın savaşlarına katılacak, Sultan da onları dış saldırılara karşı koruyacaktır¹⁷

İdari Görevleri

İdris-i Bitlisî’nin başarılı diplomatic çalışmaları şu görevlerle ödüllendirilmiştir:

Diyarbakır Kazaskerliği: 1516 yılında merkezi Diyarbakır olan Arap ve Acem Kazaskerliği görevine getirilmiştir. Bu, Osmanlıların en büyük rütbelerinden biri olan Kazaskerlik rütbesidir.⁴¹⁷

Mısır Seferi: Mercidâbık ve Ridaniye savaşlarına katılmış, Mısır’ın fethinden sonra bölgede Osmanlı yönetiminin şekillenmesinde rol oynamıştır.¹⁴⁴

Ölümü ve Mezarı

İdris-i Bitlisî, 926/1520 yılı sonlarında altmış beş-yetmiş yaşlarında İstanbul’da vefat etmiştir. Eyüp’te, hanımı Zeynep Hatun’un yaptırdığı mescid civarında, kendi adına izâfetle anılan İdris Köşkü ve Çeşmesi denilen yerde defnedilmiştir.¹⁸¹⁹³

Eserleri ve Entelektüel Mirası

İdris-i Bitlisî, tıp, kozmografya, felsefe, tasavvuf, siyaset, ahlâk ve tarih gibi farklı alanlarda çok sayıda eser kaleme almıştır. Eserleri Farsça, Arapça ve Türkçe olmak üzere üç dilde yazılmıştır.²⁰⁹³

Başlıca Eserleri

#### 1. Heşt Bihişt (Sekiz Cennet)

İdris-i Bitlisî’nin en önemli eseri³¹³
Osmanlı’nın ilk sekiz padişahının tarihini anlatır¹³⁴
Farsça nazım-nesir karışık süslü bir dille yazılmıştır¹¹³
Osmanlı tarih yazıcılığına yeni bir tarz getirmiştir²¹¹

#### 2. Selîmşâhnâme

Yavuz Sultan Selim dönemini anlatan Farsça eser²²¹⁸
İdris-i Bitlisî’nin vefatı sebebiyle müsvedde halinde kalmış²²
Oğlu Ebülfazl Mehmed Efendi tarafından tamamlanmıştır²²

#### 3. Kânûn-ı Şâhenşâhî

Siyâsetnâme türünde bir eser³
Hayatının sonlarında kaleme alınmıştır³
Bilgilerini ve tecrübelerini topladığı eser³

#### 4. Risâle-i Bahâriye (Rebîü’l Ebrâr)

Farsça eser, tahminen 1490’lı yıllarda yazılmış¹
Akkoyunlu hükümdarı Yakûb Bey’e ithaf edilmiştir¹
Mevsimler, tabiat olayları ve gök cisimlerini anlatır¹

#### 5. Münâzaratü’s-Savm ve’l-Iyd

Farsça nazım-nesir karışık eser¹³
908/1502-03 yılında II. Bayezid’e takdim edilmiştir¹
Oruç ve bayram konularını ele alır¹

#### 6. Hadîs-i Çihil Eserleri

Farsça ve Türkçe kırk hadis tercüme ve şerhleri²³²⁴¹
Tercüme ve Tefsîr-i Hadîs-i Erba’în: Babasından dinlediği hadislerin Farsçaya tercümesi¹
Tercüme ve Nazm-ı Hadîs-i Erba’în: Hadislerin Farsçaya rubai nazım şekliyle aktarımı¹

#### 7. Arapça Eserleri

Risâle fî Ma’rifeti’n-Nefs: Ruh ve onunla ilgili meseleler hakkında²⁵¹
Şerhu Esrâri’s-Savm: Oruçla ilgili hükümler²⁵¹
Çoğunlukla ilmi ve düşünce dünyasını yansıtan eserleri Arapça kaleme almıştır²⁶²⁵

#### 8. Mecmûa-i Münşeât

Akkoyunlu, Karakoyunlu, Timurlu, Osmanlı ve Hint sultanları arasındaki mektuplar²⁰³
Diplomatik yazışmaların örneklerini içerir²⁷²⁸

Şairlik ve Edebî Yönü

İdris-i Bitlisî, Türkçe, Farsça ve Arapça yazdığı tüm şiirlerinde “İdris” mahlasını kullanmıştır. Özellikle ta’lik, nesih, sülüs ve divanî hatlarda üstat seviyesindeydi. Şiirde pek başarılı olamamakla birlikte, asıl şöhretini nesir alanında yapmıştır.²⁹³¹

Tasavvufî Kimliği

İdris-i Bitlisî, babası gibi tasavvufla da meşgul olmuş, zamanındaki bütün sûfîlerin müridi olduğunu belirtmiştir. Herhangi bir tarikat şeyhine bağlı bulunmadığı anlaşılmaktadır. Özellikle Seyyid Mehmed Nur’un takipçileri olup Nurbahşî tarikatının da kurucusudur.¹⁰³

Siyasî Kişiliği ve Diplomasi

İdris-i Bitlisî, döneminin en etkili diplomatlarından biriydi. Kaynaklarda güzel huylu, etkili konuşan, kalemi kuvvetli, dindar, bilgili, yardım sever ve özellikle siyasetin inceliklerini bilen bir kimse olarak nitelendirilir.³

Kürt Siyasetindeki Rolü

İdris-i Bitlisî’nin Kürt siyasetindeki rolü tarihsel açıdan büyük önem taşımaktadır:

Doğu Anadolu’da aşiretleri ağalık ve beyliklere dönüştüren kişidir³⁰
Kürtlerin Sunni (Şafii) mezhebi olmasını sağlamıştır³¹
20. yüzyıla doğru bir Kürdistani zemin oluşturmuştur¹⁰
Osmanlı’ya karşı Kürt özerkliğini ayakta tutma uğraşısı vermiştir¹⁰

Tartışmalı Yönleri ve Değerlendirmeler

Olumlu Değerlendirmeler

Kürdistan’da iç idareyi tesis eden Kürt büyüğü olarak görülür¹⁷
Kürt milliyetçiliğine zemin hazırlayan federasyon kurmuştur¹⁷
Mahalli Kürt İmaretleri’nin sürekli korunmasını sağlamıştır¹⁷

Eleştirel Yaklaşımlar

Bazı Kürt aydınları tutumunu Kürdistan’ın sonraki tarihi açısından olumsuz niteler³²
Kızılbaşlar ile savaşa teşvik ettiği için eleştirilir³¹
Modern Kürt siyasetinin farklı kesimleri tarafından serzenişlerde bulunulur³³

Uluslararası Akademik Çalışmalar

İngilizce Kaynaklar

İdris-i Bitlisî üzerine önemli İngilizce akademik çalışmalar bulunmaktadır:

Cambridge ve Oxford üniversitelerinde yazma eserleri korunmaktadır³⁴
Manchester Digital Collections’da eserleri bulunur³⁵³⁶
Contemporary Kurdish notables research içinde yer alır¹⁶¹⁵

Almanca ve Fransızca Araştırmalar

Franz Babinger gibi Alman Orientalistler tarafından çalışılmıştır²³⁷
Avrupa kütüphanelerinde yazma eserleri mevcuttur³⁸³⁹
CORDIS Avrupa araştırma projelerinde yer almıştır³⁸

Fars ve Arap Dilleri Araştırmaları

İran İslam Ansiklopedisi’nde detaylı biyografisi vardır²¹
Farsça eserleri İran kütüphanelerinde korunmaktadır⁴⁰²⁹
Arapça eserleri üzerine özel araştırmalar yapılmıştır²⁶²⁵

Modern Dönemdeki Önemi ve Etkisi

Tarih Yazıcılığına Katkısı

İdris-i Bitlisî, Osmanlı tarih yazıcılığında çığır açan isimdir:

İran ekolünün Osmanlı’daki ilk temsilcisi²¹¹
Tarihe edebiyatı sokup süslü yazma geleneğinin başlatıcısı⁴²¹
Sonraki tarihçiler için önemli kaynak⁴¹²¹

Kürt-Türk İlişkileri Tarihindeki Yeri

Türk-Kürt tarihi beraberliğinin belirleyicisi¹⁷
Osmanlı-Kürt ittifakının mimarı¹⁵¹⁶
Modern dönem Kürt-Türk ilişkilerinin tarihsel temeli⁴²¹⁷

Güncel Araştırmalara Etkisi

Modern Kürdistan araştırmalarında merkezi figür⁴³⁴⁴
Osmanlı İmparatorluğu etnik siyaset araştırmalarında önem⁴³
İslami meşruiyet çalışmalarında referans⁴⁵⁴³

Yazma Eser Koleksiyonları ve Koruma

Türkiye’deki Koleksiyonlar

Süleymaniye Kütüphanesi’nde çok sayıda nüsha⁴⁰¹³
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi’nde mektupları²⁷³
İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde eserleri²⁰³

Uluslararası Koleksiyonlar

Cambridge ve Oxford Üniversitesi kütüphaneleri³⁴
Manchester Digital Collections³⁶³⁵
Hırvatistan Devlet Arşivleri’nde eserleri⁴⁶

Sonuç ve Değerlendirme

İdris-i Bitlisî, XV. ve XVI. yüzyılların dönüm noktasında yaşamış, hem entelektüel kimliği hem de siyasi faaliyetleriyle dönemini derinden etkileyen çok boyutlu bir şahsiyettir. Osmanlı tarih yazıcılığına getirdiği yenilikler, Kürt-Osmanlı ittifakındaki rolü ve diplomatik başarıları onu döneminin en önemli figürlerinden biri haline getirmiştir.⁴⁴⁴⁷⁴³²¹

Onun mirası bugün bile tartışılmaya devam etmektedir. Kimi çevreler onu Kürt özerkliğinin savunucusu olarak görürken, kimisi de Osmanlı merkeziyetçiliğinin aracı olarak değerlendirmektedir. Bu tartışmaların sürmesi, İdris-i Bitlisî’nin tarihsel önemini ve güncel alakasını göstermektedir.³²³³¹⁰¹⁷

Akademik açıdan bakıldığında, İdris-i Bitlisî üzerine yapılan araştırmaların hem Türkçe hem de uluslararası literatürde artarak devam etmesi, onun çok disiplinli bir araştırma konusu olduğunu göstermektedir. Tarih, edebiyat, din, siyaset ve diplomasi alanlarındaki katkıları, gelecek araştırmalar için zengin bir kaynak sunmaya devam edecektir.⁴⁷⁴⁴⁴³

⁂