Mehmed Uzun – KurdsWiki

Mehmed Uzun (1 Ocak 1953, Siverek, Şanlıurfa – 11 Ekim 2007, Diyarbakır), modern Kürt edebiyatının kurucusu ve yaratıcısı olarak kabul edilen Kürt yazar, çevirmen ve entelektüelidir.¹²³

Erken Yaşam ve Aile Kökeni

Doğumu ve Aile Yapısı

Mehmed Uzun, 1953 yılında Şanlıurfa’nın Siverek ilçesinde, Viranşehir kökenli bir aşiret ailesinin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Anne tarafı Zaza, baba tarafı Kurmanç kökenli olan Uzun’un babası koyun tüccarıdır ve beş kardeşi daha bulunmaktadır.²⁴

Dil ve Kültürel Altyapısı

Uzun’un çocukluk yılları, Kürt kültürü ve dilinin zenginliğiyle şekillenmiştir. Kendi ifadesiyle:

“Geniş aşiret evimizde konuşulan dil Kürtçeydi. Sayılmayacak kadar çok amca, teyze, hala, dayı ve yakın akrabalarım hep Kürtçe, Kürtçenin iki lehçesi Kurmancî ve Dimilî, konuşuyordu. Dedem ve anneannemin anlattığı masal ve öyküler hâlâ kulaklarımda. Babamın işlemeli, uzun ‘bilur’u ile çalarak söylediği ‘Meme Ala’, ‘Cembeliye Hekkare û Binevşa Nann’, ‘Siyabend û Xece’ ve diğer destanlar, bugün de kendimi iyi hissetmediğim zamanlar, gelip bana yardımcı oluyorlar”.⁴²

Yedi yaşına kadar yalnızca Kürtçe konuşan Uzun, ilkokula başladığında Türkçe ile tanışmıştır. Bu durum, onun hayatı boyunca dil meselesine olan yaklaşımını derinden etkilemiştir.²⁴

Eğitim ve Siyasi Uyanış

İlk Tutuklanma (1972)

12 Mart 1971 Muhtırası sonrasında, 3 Mart 1972’de solculara destek verdiği gerekçesiyle tutuklanmıştır. Bu tutuklanma, onun hayatında dönüm noktası olmuştur.⁵¹⁴

Diyarbakır Askeri Cezaevi: İlk Üniversitesi

Uzun, 28 kişi ile birlikte Diyarbakır Askeri Cezaevi‘ne sevk edilmiştir. Burada Musa Anter ve kuzeni Ferit Uzun‘un yardımıyla Kürtçe okuma ve yazmayı öğrenmiştir. Bu dönem hakkında şu değerlendirmeyi yapmaktadır:⁶⁷⁵

“Diyarbakır Askeri Cezaevi benim ilk üniversitem oldu. Burada Musa Anter ve Ferit Uzun’un, ki sonradan ikisi de öldürüldü, yardımlarıyla kendi dilimle okuyup yazmayı öğrendim. Ben orada kendi kültür mirasımla ilişkiye geçtim. İşte orada kendi dilimin, Kürtçenin, sözlü anlatım geleneğiyle tanıştım. Ayrıca dünya edebiyatının Türkçe çevirilerini okuma fırsatı buldum”.⁴⁶

Komal Yayınevi ve Rizgari Dergisi

1974’te genel afla serbest bırakıldıktan sonra Ankara Yüksek Teknik Öğretmen Okulu’nda eğitimine başlamıştır. Burada arkadaşlarıyla Komal Yayınevi‘ni kurmuştur.⁵⁴

21 Mart 1976‘da yayınlamaya başladıkları Rizgari (Kurtuluş) isimli Kürtçe-Türkçe derginin yayın yönetmenliğini yapmıştır. Bu dergi, Kürt kültürünü ve tarihini tanıtmak amacıyla önemli çalışmalar yürütmüştür.⁸⁹⁵

İkinci Tutuklanma ve Sürgün Kararı

Rizgari dergisinde yayınlanan yazıları nedeniyle “bölücülük” suçlamasıyla tekrar tutuklanmıştır. Çıktığı duruşmada savunmasını Kürtçe yaparak anadilinin varlığını kanıtlamaya çalışmıştır.⁵⁴

15 Eylül 1976’da tahliye edildikten sonra, yargılaması devam ettiği için 26 Ağustos 1977‘de sahte Tunus pasaportuyla Suriye üzerinden İsveç’e gitmiştir.⁴⁵

İsveç’teki Sürgün Yılları (1977-2006)

Vatandaşlıktan Çıkarılma

12 Eylül 1980 Darbesi‘nin ardından Türkiye Yazarlar Sendikası’nın kapatılması ve yazarların tutuklanması olaylarına ilişkin yazdığı eleştirel yazılar nedeniyle 1981 yılında Türkiye vatandaşlığından çıkarılmıştır.¹⁰⁵⁴

Edebiyat Çalışmaları

İsveç’te Dagens Nyheter ve Aftonbladet gibi gazetelerde yazarlık yapmıştır. 1979’dan itibaren Rızgariya Kurdistan (Kürdistan’ın Özgürlüğü), Kurmancî, Berbang (Şafak) ve Paris Kürt Enstitüsü’nün yayınladığı Hêvî (Umut) gibi Kürtçe dergilerde çalışmıştır.⁵

M. Ferzend Baran takma adıyla şiirler ve yazılar kaleme almıştır. 1989-92 yılları arasında İsveççe yayınlanan 90-tal isimli edebiyat dergisinde de yazarlık yapmıştır.¹¹⁵

Kurumsal Üyelikleri

İsveç’te bulunduğu süre boyunca:

İsveç Yazarlar Birliği yönetim kurulu üyeliği³²
İsveç PEN Kulübü ve Uluslararası PEN Kulüp aktif üyeliği³²
İsveç ve Dünya Gazeteciler Birliği üyeliği²³

Yazarlık Yaklaşımı

Sürgündeki çalışma metodolojisi hakkında şunları söylemiştir:

“Eğer sürgüne gitmeseydim, yaratmış olduğum Kürtçe edebiyatı yaratamazdım. Sürgün deneyimi, onun yaratıcılığını tetikleyen bir güç olmuştur”.¹

Eserlerini yaratma sürecini iki temel aşamaya ayırmaktadır: araştırma ve yazma. Yazmaya başlamadan önce 2 yıldan 15 yıla kadar uzayabilen araştırma ve inceleme evresine girmektedir. Örneğin, Dicle serisinin hazırlık süreci 15 yıl sürmüştür.¹

Edebi Eserleri

Romanları (Kürtçe)

“Tû” (Sen) (1985) – İlk romanı¹²¹³
“Mirina Kalekî Rind” (Yaşlı Rind’in Ölümü) (1987)¹⁴¹²
“Siya Evînê” (Yitik Bir Aşkın Gölgesinde)¹⁵¹²
“Bîra Qedere” (Kader Kuyusu)¹²¹⁵
“Hawara Dicleyê” (Dicle’nin Yakarışı) – Dicle Serisi 1¹⁶¹²
“Dicle’nin Sürgünleri” – Dicle Serisi 2¹²
“Rojek Ji Rojên Evdalê Zeynikê” (Abdalın Bir Günü)¹⁵¹²

Deneme ve İnceleme Eserleri

“Nar Çiçekleri” – Deneme kitabı³¹²
“Bir Dil Yaratmak”¹⁷³
“Kürt Edebiyatına Giriş”¹⁸
“Kürt Edebiyatı Antolojisi”¹⁹²⁰¹⁸
“Zincirlenmiş Zamanlar, Zincirlenmiş Sözcükler”¹
“Bir Romanın Hatıra Defteri”²¹¹⁷

Otobiyografik Eser

“Ruhumun Gökkuşağı” (2005) – Türkçe kaleme aldığı otobiyografik eseridir. Bu kitap, çocukluk yıllarından İsveç’teki sürgün hayatına kadar uzanan yaşam öyküsünü anlatmaktadır.¹

Çeviriler ve Dil Çalışmaları

Eserleri yirmiye yakın dile çevrilmiştir:²²²³

Başta Türkçe olmak üzere birçok Avrupa dili
İtalyanca’ya çevrilen “Tu” romanı (2019)¹³
Sürekli olarak yeni dillere çevrilmeye devam etmektedir

Aldığı Ödüller

Ulusal ve Uluslararası Tanınma

Düşünce ve İfade Özgürlüğü Ödülü – Türkiye Yayıncılar Birliği (1985/2001)²³²⁴²⁵
Berlin Kürt Enstitüsü Edebiyat Ödülü – Roman sanatına ilişkin belirleyici katkılarından dolayı²⁴²³¹³
Torgny Segerstedt Özgürlük Kalemi Ödülü – Edebiyat ve sözün özgürlüğüne ilişkin duruşundan dolayı²³²⁴¹³
Stina-Erik Lundeberg Ödülü – İsveç kültür yaşamına sunduğu değerli katkılarından dolayı, İsveç Akademisi (2002)²⁶¹³²³
Irak Kürdistan Bölgesi Onur Ödülü (2005)¹³²³
Diyarbakır Belediyeleri Onur Ödülü (2005)²³¹³

Nobel Edebiyat Ödülü Adaylığı

2000’li yılların başında Nobel Edebiyat Ödülü adayları arasında gösterilmiştir. Bu konuda kendisi şunları söylemiştir:²⁷²⁸

“Evet, zaman zaman bazı akademisyen, yazar ya da kurumlarca aday gösterildiğim bilgisi geliyor. Bu konunun dışında kalmaya özen gösteriyorum. Ödül yazarda hastalık haline gelmemeli, çünkü hayal dünyasını, anlatısını zedeler”.²⁷

Siyasi Duruşu ve Görüşleri

Aydın Kimliği

Uzun, bir aydının bağımsız tutum sergilemesi gerektiğine inanmış ve bu prensibe göre hareket etmiştir. PKK başta olmak üzere Kürt siyasetine ve örgütlerine karşı her zaman mesafesini korumuştur.¹

“Kendi yazarlığımı, bir siyasi propaganda aracı, bir ideolojik araç olarak görmedim. Edebiyatın kendine özgü kaygıları ve kuralları var. Bunlara uymak, bu konuda özen göstermek gerekir”.¹

Barış Perspektifi

Ali Şeriati‘nin “Aydın” kitabından etkilenerek aydının görevini toplumsal sorumluluk üstlenmek olarak görmüştür. “Barış insanlığın yarattığı en önemli, en erdemli eserdir” anlayışıyla hareket etmiştir.¹

Dil Politikası Görüşleri

Kürtçenin eğitimde kullanılması, kamusal alanda serbestçe konuşulabilmesi ve çok dilli resmi hizmet anlayışının benimsenmesi gerektiğini savunmuştur. Türkiye’nin demokratikleşmesi için Kürt sorununun çözülmesi gerektiğine inanmıştır:²⁹

“Türkiye ya demokratikleşecek ve bir arada yaşayacağız, ya da ayrılacağız. Başka seçenek yok”.²⁹

Türkiye’ye Dönüş ve Son Yılları

Hastalık ve Dönüş Kararı (2006)

2006 yılında mide kanseri teşhisi konulduktan sonra Stockholm’daki Karolinska Enstitüsü Hastanesi’nde tedavi görmüştür. İsveçli doktorlar tedaviyi kestikten sonra 13 Temmuz 2006‘da Diyarbakır’a dönme kararı almıştır.³⁰¹⁵

Havaalanında şu sözleri söylemiştir:

“Diyarbakır hayatımın şehridir. Berxwedan jiyane (Direnmek Yaşamaktır). Ben buraya ölmeye değil yaşamaya geldim”.²⁵²⁴

Son Dönem Çalışmaları

Diyarbakır’da bulunduğu 15 ay boyunca aktif olarak çalışmaya devam etmiştir. Bu süreçte bir romana başlamış ancak eserini tamamlayamadan vefat etmiştir.²⁴¹⁵

Ölümü (11 Ekim 2007)

Diyarbakır’da uzun süredir mücadele ettiği mide kanseri nedeniyle 11 Ekim 2007 tarihinde, 54 yaşında hayata veda etmiştir.³¹³²²⁴

13 Ekim günü Diyarbakır Ulucami’de cenaze namazı kılınmış, cenaze törenine on binlerce kişi katılmıştır. Tabutunun başında kendi vasiyeti üzerine Yaşar Kemal, Ahmet Türk, Şerafettin Elçi ve Osman Baydemir konuşmalar yapmıştır. Mardin Kapı Mezarlığı‘na defnedilmiştir.³²³³³¹²⁴⁵

Modern Kürt Edebiyatına Katkıları

Dil Yaratıcılığı

Uzun, Kürtçenin farklı lehçelerini bir araya getirerek modern bir roman dili oluşturmuştur. Yaşar Kemal‘in onun hakkındaki değerlendirmesi şu şekildedir:⁶

“Kürt romanının dilinin dikenli yolunu açmıştır”.³⁴¹³³

Edebiyat Teorisi

Kürt edebiyatının teorik çerçevesini oluşturan çalışmalar yapmıştır. “Kürt Edebiyatına Giriş” ve “Kürt Edebiyatı Antolojisi” eserleriyle bu alandaki boşluğu doldurmuştur.¹⁸

Çok Dilli Yazarlık

Kürtçe, Türkçe ve İsveççe olmak üzere üç dilde edebi eserler vermiştir. Bu çok dilli yaklaşımı, onun evrensel bir yazar olma iddiasını desteklemiştir.²³

Eleştirel Değerlendirmeler

Akademik Çalışmalar

Uzun hakkında çok sayıda akademik tez yazılmış, uluslararası konferanslarda çalışmaları tartışılmıştır. İstanbul Bilgi Üniversitesi‘nde 2007’de düzenlenen konferans, onun edebi kimliğinin bilimsel ortamda tartışıldığı ilk kapsamlı etkinlik olmuştur.³⁵³⁶¹

Edebi Eleştiri

Per Eric Ljung‘un değerlendirmesi:

“Uzun, adeta bir antropolog gibi çalışıyor. Bundan sonra da hikâye anlatıcılarını sizden dinlemek istiyorum Mehmed”.¹

Doğan Hızlan‘ın aktardığı sözü:

“Ben edebiyatçıyım, siyasetçi değilim”.¹

Mirası ve Günümüzdeki Yeri

Anma Gelenekleri

2007’den bu yana her yıl 11 Ekim günü vefat saati olan saat 11’de Diyarbakır, İstanbul, Stockholm ve Erbil’de anma törenleri düzenlenmektedir.²⁶²⁴

Devam Eden Etkisi

Modern Kürt yazarları tarafından örnek alınmaya devam etmektedir. Eserleri yeni nesil okuyucular tarafından keşfedilmeye devam etmekte ve farklı dillere çevrilmektedir.⁷

Kurumsal Tanınma

Adına parklar verilmiş, heykelleri dikilmiştir. Çeşitli üniversitelerde onun üzerine çalışmalar sürdürülmektedir.¹⁴

Sonuç

Mehmed Uzun, yaşadığı 54 yıllık kısa ömürde modern Kürt edebiyatının temellerini atmış, Kürtçeyi çağdaş bir edebiyat dili haline getirmiş ve evrensel değerlerle harmanlayarak halkların kardeşliğine hizmet eden eserler üretmiştir. Sürgün yıllarını fırsata çevirerek, yasaklı bir dilin yazarı olmaktan gurur duyan bu büyük yazar, edebiyat tarihinde “Modern Kürt Edebiyatının Mimarı” unvanıyla hatırlanmaya devam etmektedir.

Onun hayat hikayesi, bir dilin ve kültürün hayatta kalma mücadelesinin sembolü olarak, gelecek nesillere ilham kaynağı olmaya devam edecektir.

⁂