Musa Anter - Apê Musa

Musa Anter (1920 – 20 Eylül 1992), Kürt edebiyatının ve gazeteciliğinin büyük isimlerinden biri olarak tarihe geçmiştir. Apê Musa (Musa Amca) lakabıyla anılan Anter, 1920 yılında Mardin’in Nusaybin ilçesine bağlı Eskimağara (Zivingê) köyünde doğdu. Soyadı Kanunu’ndan sonra Şeyhmus Elmas olarak kayıtlara geçmesine rağmen, bu ismi reddederek Musa Anter adını kullanmayı tercih etmiştir.¹²³

Babasını küçük yaşta kaybeden Musa Anter, annesi Fesla Hanım tarafından büyütüldü. Annesi, Türkiye’nin ilk kadın muhtarlarından biri olarak tarihe geçmiş, köyde vergi toplayıcıları ile iletişim kuran saygın bir kişilikti.⁴⁵³⁶¹

Eğitim Hayatı

Musa Anter’in eğitim süreci birçok değişim ve zorluk içerinde geçmiştir. İlkokulu Mardin’de tamamlayan Anter, ortaokul ve lise eğitimini Adana’da aldı. Lise yıllarında Dersim İsyanı’nın yaşanması nedeniyle Türk sınıf arkadaşları ile sürtüşme yaşayarak kısa süreli gözaltına alındı.⁵³¹⁴

1941 yılında İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ni okumak için İstanbul’a gitti. Üniversite yıllarında çoğunlukla Kürt öğrencilerden oluşan Dicle ve Fırat öğrenci yurtları için aş evi işletmeciliği yaptı. Bu dönemde yaz tatillerinde Suriye’ye giderek Celadet ve Kamuran Bedirhan, Kadri ve Ekrem Cemilpaşa, Dr. Nafiz, Nûredin Zaza gibi Kürt milliyetçi aydınları ile tanıştı.³⁶

Evliliği ve Aile Yaşamı

1944 yılında Abdurrahim Rahmi Zapsu’nun kızı Ayşe Hale ile evlenen Musa Anter, Sankt Georg Avusturya Lisesi mezunu olan eşi ile mutlu bir yuva kurdu. Ayşe Hanım, AKP’nin kurucularından Cüneyt Zapsu’nun halasıydı. Bu evlilikten üç çocukları dünyaya geldi: 1945’te büyük oğlu Anter, 1948’de kızı Rahşan ve 1950’de küçük oğlu Dicle.¹⁴⁵

Gazetecilik ve Yayıncılık Kariyeri

Musa Anter’in gazetecilik kariyeri 1950’li yıllarda başladı. İlk olarak Şark Postası ve Dicle Kaynağı gazetelerinde yazmaya başlayan Anter, daha sonra çeşitli yayın organlarında köşe yazarlığı yaptı.⁷⁶

İleri Yurt Gazetesi ve Qimil Şiiri

Anter’in yaşamında dönüm noktası olan olay, 1959 yılında Diyarbakır’da yayımlanan İleri Yurt gazetesindeki faaliyetleri olmuştur. Canip Yıldırım ve Yusuf Azizoğlu ile birlikte çıkardığı bu gazetede, “Ama Ne İleri Yurt” adlı köşesi vardı.²⁸⁵¹

31 Ağustos 1959 tarihinde yayımlanan “Qimil/Kımıl” adlı Kürtçe şiiri, Türk basınının büyük tepkisini çekti. Bu şiir, Siverekli bir kızın buğdayını kımıl zararlısının yemesi üzerine söylediği türküden esinlenmişti. Şiirin sonunda “Üzülme bacım, seni kımıl, süne ve sömürenlerin zararından kurtaracak kardeşlerin yetişiyor artık” cümlesi yer alıyordu.⁹¹⁰⁸²¹

49’lar Davası ve Hapishane Yılları

“Qimil” şiiri nedeniyle 1959 yılında Musa Anter hakkında 49’lar Davası başlatıldı. Bu davada ölüm cezası ile yargılanan Anter, Türkiye Cumhuriyeti’ni bölmeye çalışmakla suçlandı.¹¹²⁹¹

Musa Anter’e destek veren 50 kişi gözaltına alındı, ancak aralarından Mehmet Emin Batu’nun gözaltında ölmesi üzerine dava “49’lar Davası” olarak anıldı. Sanıklar 14 ay tutuklu kaldıktan sonra 27 Mayıs Darbesi gerçekleşti ve 3 Ocak 1961 tarihinde yargılama başladı.¹²⁹¹¹

27 Mayıs Darbesi’nden sonra aftan yararlanan Anter serbest kaldı. Ancak yaşamı boyunca toplam 11,5 yıl hapis yattı. Mamak, Sultan Ahmet, Balmumcu, Seyrantepe ve Nusaybin cezaevlerinde bulundu.²⁵¹

Siyasi Faaliyetleri ve Örgütlenmeler

Musa Anter, Kürt kimliğinin tanınması için çeşitli örgütlenmelerin kurucuları arasında yer aldı:

Devrimci Doğu Kültür Ocakları (DDKO)

1969-1970 yılları arasında kurulan DDKO‘nun kurucularından olan Anter, bu örgütün Ankara, İstanbul ve Diyarbakır başta olmak üzere birçok yerde faaliyetlerinde yer aldı. DDKO, halkların kardeşçe ve eşitçe yaşamalarını savunan, silahlı mücadeleyi benimsemeyen bir örgüttü.¹³¹⁴⁵¹²

Türkiye İşçi Partisi (TİP)

1960’lı yıllarda TİP’i destekleyen Anter, sosyalist hareketin Kürt Sorunu’na bakış açısının değişmesinde etkili oldu. Parti başkanı Mehmet Ali Aybar’ın şahsından ve alternatif söyleminden dolayı partiyi destekledi.¹³

Halkın Emek Partisi (HEP)

1990 yılında kurulan HEP‘in kurucu üyeliği yapan Anter, Kürt hareketindeki legalleşme çabalarının öncüsü oldu.¹⁵²¹³

İstanbul Kürt Enstitüsü

18 Nisan 1992 tarihinde kurulan İstanbul Kürt Enstitüsü‘nün kurucu sekiz üyesi arasında yer alan Anter, enstitünün yöneticiliğini de yaptı. Enstitü, Kürt dilini, kültürünü ve edebiyatını merkeze alan araştırmalar yaptı.¹⁶¹⁷¹⁸¹⁹¹³

Mezopotamya Kültür Merkezi

Anter’in kurucuları arasında bulunduğu Mezopotamya Kültür Merkezi, Kürt kültürü üzerine çalışmalar yapan öncü sivil toplum örgütlerinden biriydi.⁵¹²

Eserleri ve Çalışmaları

Musa Anter’in yazı hayatı boyunca ürettiği eserler şunlardır:

Kitapları

“Birina Reş / Kara Yara” (1959) – İlk eseri, Kürtçe tiyatro oyunu²⁰²¹²²²³
“Qimil/Kımıl” (1962) – Meşhur şiiri²¹²³⁶
“Kürtçe-Türkçe Sözlük” (1967) – Yaklaşık 11.000 kelime içeren önemli çalışması²⁴²⁵²³⁶
“Hatıralarım” Cilt 1 (1991) ve Cilt 2 (1992) – Otobiyografi niteliği taşıyan anı kitabı²⁶²³⁶¹²
“Çinara Min” (1999) – Posthüm yayımlanan eseri²³⁶²⁶
“Fırat Marmaraya Akar – Ülke ve Gündem Yazıları”²⁶
“Olaylı Yazılar”²⁶

Gazete ve Dergilerdeki Yazıları

Musa Anter yaşamı boyunca çok sayıda gazete ve dergide yazılar kaleme aldı:

İleri Yurt (1959-1960)⁹¹²
Şark Postası²⁷²⁰⁷
Dicle Kaynağı²⁰⁷
Deng¹²⁵
Barış Dünyası²²⁰⁵¹
Yön⁵¹²
Azadiye Welat⁷²⁰
Yeni Ülke²⁷¹³⁷
Özgür Gündem²⁰¹³⁷¹
Rewşen⁷²⁰⁵
Tewlo²⁰⁵⁷

Görüşleri ve Düşünce Dünyası

Musa Anter’in düşünce dünyası birkaç temel eksende şekillenmiştir:

Kürt Kimliği ve Dil Hakları

Anter, yaşamını Kürt kimliğinin tanınması ve Kürt dilinin korunması için adadı. Kürtçenin yazılı edebiyat içindeki sahneyle ilk buluşmalarından birini gerçekleştirdi.²²²

Şiddetsizlik İlkesi

“Silahla çözüm olmaz” görüşünü savunan Anter, “Öfkesiz Kürt” olarak da anıldı. PKK’ye karşı eleştirel bir tutum sergileyen Anter, silahlı mücadele yerine sivil ve demokratik yolları tercih etti.²⁰

Sosyalist Eğilimler

Gelişmecilik ve kalkınmacılık için sosyalizmi bir ilaç olarak gören Anter, daha sonra ulusların kendi kaderini tayin hakkı şeklindeki siyasi bir yöntem olarak benimsedi. Ne Türklerin ne de Kürtlerin bağımsız olmadıklarını, ikisinin de emperyalizmin kolonisi olduğunu savundu.¹³

Ölümü ve Suikast

20 Eylül 1992 tarihinde Musa Anter, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi tarafından düzenlenen Kültür ve Sanat Festivali’ne katılmak üzere davet edildiği Diyarbakır’da suikasta uğradı.²⁸²⁹¹²

Suikastın Detayları

Anter, yeğeni gazeteci-yazar Orhan Miroğlu ile birlikte Seyrantepe Mahallesi’nde silahlı saldırıya uğradı. Saldırıda Anter öldürüldü, Miroğlu ise ağır yaralı olarak kurtuldu.²⁹³⁰²⁸¹²

Miroğlu’nun ifadesine göre, bir arazi ihtilafının çözümü için kendilerini görüştürmek üzere gelen bir şahıs, onları taksiye bindirdi ve yolu şaşırdıktan sonra Seyrantepe’ye dönerek saldırıyı gerçekleştirdi.³¹²⁸

JİTEM Bağlantısı

Eski JİTEM üyesi Abdulkadir Aygan‘ın açıklamalarına göre, Musa Anter JİTEM üyelerinin planladığı ve yürüttüğü bir suikasta hedef oldu. Suikast Ankara’da planlanmış, Cem Ersever görevlendirilmişti.³²³³³⁰²

Dava Süreci ve Adalet Arayışı

Ulusal Dava Süreci

Musa Anter cinayeti ile ilgili dava, uzun yıllar “faili gayri muayyen” olarak kaldı. 2009 yılında, cinayetten 17 yıl sonra Abdulkadir Aygan’ın itirafları üzerine soruşturma yeniden başlatıldı.³⁴²⁸

2012 yılında tetikçi olduğu iddia edilen Hamit Yıldırım tutuklandı. Dava güvenlik gerekçesiyle Diyarbakır’dan Ankara’ya nakledildi.³³³⁵³²

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM)

Anter ailesi, Türkiye’de yeterli soruşturma yapılmadığı için 2000 yılında AİHM’e başvurdu. AİHM, 19 Aralık 2006’da “yaşam hakkının hem maddi hem de usul açısından ihlal edildiğine” karar verdi ve Türk devletini 26.500 Euro tutarında para cezasına çarptırdı.³⁶²⁸³⁴²

Zaman Aşımı ve Davanın Düşürülmesi

21 Eylül 2022 tarihinde, Musa Anter cinayeti davası Ankara 6. Ağır Ceza Mahkemesi’nce zaman aşımı gerekçesiyle düşürüldü. Dava dosyası, JİTEM Ana Davası ve Ayten Öztürk davası ile birleştirilerek adeta zaman aşımının dolması beklendi.³²³³³⁴²⁹³⁶

Mirası ve Etkisi

Kürt Gazeteciliğine Etkisi

Musa Anter, Kürt basınının “özgür basın geleneğini” oluşturan öncü isimlerden biridir. 1959’da “Neden Çıkıyoruz?” başlıklı yazısında Kürt basınına duyulan ihtiyacı şu sözlerle açıklamıştı: “Şark’a ait davalar, İstanbul, Ankara basınına aksetmez. Bu basın, Şark davalarını yazmak ihtiyacını hissetmez”.³⁷

Kürt Edebiyatına Katkısı

Anter’in “Birîna Reş” adlı oyunu, Kürtçeyi ilk kez sahneye taşıyan eserlerden biri olarak tarihe geçmiştir. Kurmancî lehçesiyle, özellikle Mardin yöresine özgü halk diliyle kaleme alınan bu eser, Kürt tiyatro tarihinde önemli bir yere sahiptir.²²

Anma ve Ödüller

Musa Anter Gazetecilik Ödülleri: 1993’ten itibaren verilen bu ödül, gazeteciliğe katkıları nedeniyle çeşitli yayınlar tarafından organize edilmektedir³⁸³⁹⁶
Musa Anter ve Basın Şehitleri Gazetecilik Ödülü: Özgür Gündem başta olmak üzere çeşitli gazeteler tarafından verilen bu ödül, onun mirasını yaşatmaya devam etmektedir⁶

Günümüzde Musa Anter

Musa Anter’in eserleri günümüzde de yeniden basılmakta ve çevrilmektedir. Kürdistan Bölgesi ve Bakur’daki çeşitli yayınevleri, onun eserlerini yeni tasarımlarla okuyucuyla buluşturmaktadır. Türkçe yazılmış bazı kitapları da Kürt yazarlar tarafından Kürtçeye çevrilmektedir.²³

Sonuç

Musa Anter, 20. yüzyılın ikinci yarısında Kürt kimliğinin ve dilinin tanınması için verilen mücadelenin en önemli simgelerinden biridir. Yaşamının 11,5 yılını hapishanede geçirmesine rağmen düşüncelerinden vazgeçmeyen, şiddetsizlik ilkesinden ödün vermeyen Anter, Kürt edebiyatı ve gazeteciliğinin gelişmesinde çok önemli roller üstlenmiştir.¹²

“Türkiye’nin 55 yıllık girdisinin, çıktısının yeminli, canlı bir şahidiyim. Hem yalnız şahidi mi? Değil! Sanığıyım, mahkûmuyum ve davacısıyım” diyen Anter, yaşamını ülkesinin ve halkının sorunlarına adayan bir aydın olarak tarihe geçmiştir.⁶²⁷

Bugün, ölümünün üzerinden 31 yıl geçmesine rağmen, katilleri hâlâ bulunamamış olan Musa Anter’in mirası, Kürt basını ve edebiyatında yaşamaya devam etmektedir. Onun başlattığı “direnen gazetecilik geleneği” yeni nesil gazeteciler tarafından sürdürülmektedir.³⁶

⁂

Musa Anter – Apê Musa