Arjen Arî

Arjen Arî (1956-2012), Türkiye Kürt edebiyatının en önemli ve etkileyici şairlerinden biri olarak, Kürt dilinin savunusu ve dirençli sesi için 56 yılını adayan efsanevi bir kalemdir.¹²³

Yaşamı ve Arka Planı

Doğum ve Erken Yıllar

Arjen Arî, 1956 yılında Mardin ilinin Nusaybin ilçesine bağlı Çalê (Çalıköy) köyünde Kürt bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Doğduğu topraklar—Omeriya bölgesi—kendisinin şiirleri ve düşünceleri için her zaman referans noktası olacaktır. İlk ve orta öğrenimini doğduğu Nusaybin’de tamamladıktan sonra, üniversite eğitimi için 1979 yılına kadar Diyarbakır Eğitim Enstitüsü’nün Türkçe bölümünde öğrenim gördü. Enstitüyü başarıyla tamamlayan Arî, bu eğitim sayesinde hem Türkçe hem Kürtçe dillerine hakimiyet kazanmıştır.²⁴¹

Siyasi Tuttukluluk ve Baskı

Arjen Arî’nin hayatı, başından itibaren siyasi baskı ve kültürel mücadelenin izlerine işlenmiş bir hikayedir. 1976 yılında Nusaybin’de siyasi içerikli bildiri dağıtmaktan gözaltına alındı ve tutuklandı. Bu olay döneminde polis, Kürtçe ve Türkçe yazılmış şiirlerine el koydu. Yaklaşık bir hafta hapiste kalan Arî, serbest bırakıldıktan sonra, polis savcılığına giderek şiirlerini geri istedi. Savcının ünlü cevabı, “Şiirlerinle birlikte tekrar hapis mi yatmak istiyorsun?” oldu. Bu merciksiz yanıt, Arî’nin şiirlerinin bir daha geri dönmemesine sebep olacaktı. Nusaybin Adliyesi, bu şiirler üzerinde kontrol gücünü hiç bırakmadı.⁵⁶⁷

Bu dönem, Arî’nin yazarlık pratiğine derin bir etki bıraktı. O gün, bu gündür, yazarı hiçbir zaman bu şiirlerini geri almayı istemedi—çünkü bunlar adeta hapiste yatıyor gibi kalmışlardı. Arî’nin şiirleri fiziksel olarak hapiste olsa bile, ruhları özgür kalacaktı.

Yazarlık Hayatı ve Kariyer

İlk Yayınlar ve Dergi Çalışmaları

Arjen Arî’nin yazarlık macerasının ilk sözleri, çelişkili bir hikaye içerir. Her ne kadar ilk şiiri 1979 yılında Tîrêj dergisinde resmî olarak yayınlanmış kabul edilse de, daha gerçekçi olarak söylenecek olursa, Arî’nin ilk şiiri resmi olmayan bir bildiride yer almıştı. O yıllarda Nusaybin’de gözlemlediği askerî zulümler, kendisini şiir yazmaya iten itici güç olmuştu. Askerler, neredeyse tüm Nusaybin halkını toplayıyor, hatta namaz esnasında bile insanları yakalarından tutup götürüyorlardı. Arî bu baskılara karşı duyduğu öfkeyi bir kaç dörtlük halinde ifade etmek zorunda hissetmişti.⁸⁵

12 Eylül 1980 askeri darbesi sonrasında, Arjen Arî’nin yazarlık ortamı büyük ölçüde değişti. Türkiye’deki siyasi ortamın kontrol edilmesi sonucunda, birçok Kürt yazarı gibi, Arî de şiirlerini İsveç’te yayınlanan dergilerde yayımlamaya başladı. Berbang, Kurdistan Press, Nûdem, Çira gibi dergilerde eserleri yayımlanan Arî, dönemin siyasi baskısından kaçmışsa da, Kürt dilinin özgür kalması için çabalayan seslerden biri haline gelmişti.⁴²

Zaman ilerledikçe, Arî’nin yazıları ve şiirleri Türkiye içindeki dergilere de yayın bulmaya başladı. Rewşen, Nubihar, Gulistan, Kevan, Tîroj gibi Türkiye’deki Kürt dergileri, aynı zamanda Irak’taki Kürdistan Bölgesi’nde yayınlanan Peyv, Nûbûn ve Karwan gibi dergilerde Arî’nin çalışmaları yer aldı. 1992 yılında silahsız kişiler tarafından saldırıya uğradıktan sonra, Nusaybin’den Diyarbakır’a yerleşti ve hayatının sonuna kadar Diyarbakır’da yaşadı.³¹²⁴

Eserleri ve Kültürel Katkılar

Şiir Kitapları

Arjen Arî, birbirinden değerli dokuz şiir kitabı yazmıştır. Bu eserleri, Kürt şiirinin klasik geleneğini modern çağa taşıyan ve yeniden biçimlendiren bir ustadır. Onun başlıca eserlerine bakacak olursak:

“Ramûsan min veşartin li geliyekî” (Öpücükler Gömdüm Bir Vadiye) – 2000, Avesta Yayınları tarafından yayınlandı. Bu kitap, Arî’nin en ünlü eserlerinden biridir ve müzisyen Mehmet Atlı tarafından bestede edilerek albümünde yer verileceği kadar kültürel etki yaratmıştır.¹²
“Ev çiya rûspî ne” (Beyaz Dağlar Değildir) – 2002, Avesta Yayınları tarafından çıkarıldı. Bu eser, Kürt şiirinde coğrafya ve kimlik sorunlarını çok belirgin bir şekilde işler.²³¹
“Destana Kawa” (Kawa Destanı) – 2003, Elma Yayınları tarafından yayınlandı. Bu roman-benzeri şiir koleksiyonu, Kürt tarihsel mitolojisini Arî’nin özel dili, sözvarlığı ve yeni bir tarzla yeniden biçimlendirmedir.⁹¹
“Eroûtîka” (Erotik Şiirler) – 2006, Lîs Yayınları tarafından basıldı.¹²
“Şêrgele” – 2008, Avesta Yayınları’ndan çıktı.²¹
“Çil Çarîn”, “Efendîno”, “Heftê û Du Nefî” (Yedi ve İki Ruh) ve “Şi’îr û Sînor” (Şiir ve Sınır) – Yıllar içinde yayınlanan diğer önemli eserler.¹⁰

Tüm bu eserler, 2019 yılında ilk kez Weşanên Sor (Sor Yayınları) tarafından bir set olarak birleştirilip yayımlanmıştır.¹¹

Antoloji Çalışmaları

Arjen Arî’nin en kültürel açıdan etkili çalışmalarından biri de antoloji çalışmasıdır. “Bakûrê Helbestê/Antolojiya Helbesta Bakûr” (Kuzey Kürt Şiiri Antolojisi) başlıklı bu eser, Kürt şiirinin tarihsel geçmişini ve birikimini gelecek kuşaklara aktarmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu antoloji, sadece Arî’nin kişisel bir çalışması değil, tüm Kürt edebiyatı ve geleceğine yapılan çok önemli bir hizmettir. Özellikle Kuzey Kürdistan’daki şairleri tanıtarak, bölüm dışı okuyuculara geniş kapı açmıştır.¹²⁶³¹²

Siyasi Ve Sosyal Aktivizm

Kürt Yazarlar Derneği’nin Kurucusu

Arjen Arî, 2004 yılında Kürt Yazarlar Derneği’nin kurucularından biri olmuş ve dernek tarafından halkla ilişkiler sorumlusu görevini üstlenmiştir. Bu kurum, Kürt yazarlarının örgütlenmesinde, dillerinin korunmasında ve edebiyat camiasının birleşmesinde önemli bir rol oynamıştır. Arî, derneğin kuruluşunda ve gelişiminde aktif bir rol oynayarak, Kürt edebiyatının kurumsal yapılanmasına katkıda bulunmuştur.¹

Aynı zamanda Arî, Azadiya Welat gazetesinde köşe yazıları da kaleme almıştır, böylece sadece şiirle değil, düşünce ve yazılı söyleşilerle de toplumsal konulara katılım sağlamıştır.³

Cegerxwin’den Etkilenme ve Direnişçi Kimlik

Arjen Arî, Kürt şiirinin büyük ustası Cegerxwin’den (1903-1984) derinden etkilenmişti. Her konuşmasında Cegerxwin’i referans alan Arî, “Ben Cegerxwin’in torunuyum. Eğer Kürt halkı Cegerxwin’i anlarsa, onun torunu olur” derdi. Bu söylem, Arî’nin Cegerxwin’in mirası ve sorumluluğunun farkında olduğunu gösterir. Cegerxwin’in Kürt edebiyatında kurduğu direnişçi, mücadeleci ve öğretici geleneği, Arî tarafından devam ettirilerek bir neslin ilham kaynağı olmuştur.¹³¹⁴

Arî, daha sonraki yıllarında, 1992’deki saldırısından sonra şiirlerinin sayı ve yoğunluğu giderek arttığı 1980 sonrası dönemde, yazılı etkinlikleri yanında Emek Partisi‘nin konferanslarına da katılmış ve sosyal-emekçi örgütlenmeleri desteklemişti.¹⁵

Görüşleri ve Felsefesi

Dil, Edebiyat ve Kimlik Üzerine

Arjen Arî’nin düşünce sisteminin merkezinde, “Edebiyat ulusaldır, toplumundur. Edebiyat bir dilin edebiyatıdır” felsefesi yer almaktadır. Bu anlayış, ona Kürt dilini ve edebiyatını savunmak için sınırlar tanımaksızın çaba sarf etmesine sürüklemişti. Arî, Kürt dilini yaşatmak ve geliştirmek amacıyla Türkiye’de ve Kürdistan Bölgesi’nde yaydığı her yazı, her şiir bir muhasebedir.⁵

Sanatçı Necla Arî’nin (Arî’nin kardeşi) ifadesiyle, Arî’nin ana ilkesi “umut” idi. Umutsuzluğa kapıldığında kendi şiirlerini okuyan Arî, “umut, kuru ekmek de olsa kemirin” derdi. Bu söz, Arî’nin zorluklara rağmen direnişini kaybetmeyen, umudunu hiçbir zaman bırakmayan yaşam felsefesini yansıtır.¹⁶¹⁷

Arî’nin bir röportajında verdiği nasihat de çok manidardır: “Her türlü hırsızla mücadele edebilirsin; ama dil ve kültür hırsızlarıyla baş etmek için çoğu şeyinden ödün vermek zorundasın!” Bu söz, onun Kürt dilinin ve kültürünün korunması konusundaki hassasiyetini gösterir.¹⁸

Edebiyat Tarihi İçindeki Yeri

Şiirinin Özellikleri

Arjen Arî’nin şiiri, klasik Kürt şiirinin birikimini ve formlarını reddetmemiş, ancak modern Kürt şiirinin güçlü ve bağımsız bir sesi olabilmeyi başarmıştır. Onun şiirleri, konu ve üslup bakımından Kürt şiirine berrak bir ses ve farklı bir renk katmıştır.¹⁹¹⁵

Arî’nin şiirlerindeki önemli özellikler arasında şu yer alır:

Ritim ve Ahenk: Arî’nin şiirlerinde bulunan ritmik yapı ve simetrik tarzı, müzisyenlerin sıkça eserlere bestede etmesine neden olmuştur. Mehmet Atlı, Xalit Tarî, Yunus Dişkaya, Qeydûbend, Mirady gibi müzisyenler Arî’nin dizelerine beste yapmışlardır.²⁰¹⁵
Doğallık ve Özgünlük: Arî’nin şiirindeki doğallık, söz dizimi ve ritim, Kürt edebiyat camiasında çok konuşulacak derecede etkilidir. Onun şiirlerindeki deyimler ve imgeler çok özgünürler.¹⁸
Dağ ve Coğrafya Motifi: Arî, Kürt şairler arasında dağ motifini en çok şiirlerine konu eden kişiydi. Dağ motifi onun şiirlerinde bazen aşk sembolü olarak, bazen direniş ve özgürlük şekilde kullanılmıştır.²¹
Direniş Teması: Arî’nin şiirleri, Kürt halkının direniş ve mücadele hikayesinin tutanağıdır. Onun 1980 sonrası yazılan şiirleri birer direniş çığlığıdır. “Ev Çiya Rûspî ne” gibi eserlerindeki “Bölüm tanımadık onlardan, na na, ve ne de yekî bir kişiden! / Oğlumun adını Sipan Kürt’e çevirdik / Bunun için, Sipan’la güzel, Sipan’la acı, Sipan’la özgür” dörtlüğü, bunu açıkça gösterir.²²

Müzik Taksimi

Arî’nin şiirleri, sadece yazılı edebiyat alanında değil, müzik alanında da derin etki yaratmıştır. Şirlerinin ritmik yapısı ve ahengiyle, müzik camiasının en sevilen kaynaklarından biri haline gelmişti. Ünlü müzisyen Mehmet Atlı, “Ramûsan min veşartin li geliyekî” (Öpücükler Gömdüm Bir Vadiye) şiirini bestede ederek albümünde yer vermişti.¹⁶²

Sağlık Sorunları ve Ölümü

Son Dönem ve Hastalık

Arjen Arî, 1992 yılında bir saldırıya uğradıktan sonra, Diyarbakır’a yerleşti ve burada hayatını geçirdi. Ancak yaşlılık yıllarında kanser hastalığına maruz kaldı. Son yıllarında Diyarbakır’da bir hastanede tedavi görmekteydi.¹

Arî’nin hastalık döneminde hala edebi çalışmalara devam ettiğini, Evrensel Basım Yayın tarafından üçüncü kitabının (Xasenezer) basıma hazırlandığını biliriz. Ailesi, bu yeni kitabın Arî’ye moral olacağını, kanserle mücadelesine güç katacağını umuyor, ancak bu umutlar, ne yazık ki, gerçekleşmedi.¹⁵

Ölümü

Arjen Arî, 30 Ekim 2012 tarihinde, henüz 56 yaşında iken kanser hastalığı nedeniyle öldü. Ölümü, Kürt edebiyatı camiasında ve Kürt halkında derin bir kayıp yaratmıştır. İçinde bulunduğu hastanede, sayısız hemşehri ve dostunun ziyaretine rağmen, Arî artık uyandırılamadı. Diyarbakır Yeniköy Mezarlığına defnedildi.⁸²²¹⁶²¹

Arî’nin kardeşi Necla Arî, onun hakkında yazılan değerlendirmelerde “Arjen’in hasreti özgür bir topraktı, onun payına düşmedi. Ancak o hep özgür kaldı ve hala özgürdür” demişti.¹⁶

Mirası ve Etkileri

Anma ve Anı Yarışması

Arjen Arî’nin ölümünden sonra, kalitesini ve etkisini sürdürmek amacıyla Arjen Arî Şiir Yarışması başlatılmıştır. Arî’nin ailesi, Evrensel Basım Yayın, Lis Yayınları, Ronahî Yayınları ve Kürt Yazarlar Derneği tarafından ortaklaşa düzenlenen bu yarışma, genç Kürt şairlarına teşvik ve destek sağlamıştır.¹⁷²³¹²

Bu yarışma, Arî’nin geleneğini devam ettirme ve modern Kürt şiirinin yeni seslerini gündeme getirme amacıyla her yıl düzenlenmektedir. Ödüllü şiirler, Evrensel Basım Yayın tarafından kitaplaştırılarak yayımlanmıştır.²³

Akademik İlgi

Arjen Arî’nin şiirleri ve eserleri, akademik çalışmaların konusu olmuştur. Bingöl Üniversitesi’nin yüksek lisans tezlerinde, Arî’nin şiirinin teması, yapısı, dili ve üslubu derinlemesine analiz edilmiştir. Arî’nin çalışmaları, Kürt edebiyat tarihi yazılırken mutlaka referans alınan kaynaklar arasında yer almaktadır.¹⁹

Kültürel Etki

Arî’nin ölümünün ardından, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi tarafından adına etkinlikler düzenlenmişti. Aynı zamanda, onun ölüm yıldönümlerinde, Kürt aydınları ve yazarları tarafından anma etkinlikleri yapılmaktadır. Bu etkinliklerde, Arî’nin şiirleri okunur ve onun kültürel katkısı hatırlanır.²⁴²⁵²²¹³¹⁶

Yusuf Karadaş’ın ifadesiyle, Arî “otuz yılı aşkın bir süredir yaşadığı coğrafyanın ve halkının acılarının, sevinçlerinin, direncinin tutanakçısıydı yazdığı şiirlerle.” Modern Kürt edebiyatının en etkili şairlerinden biri olarak kalan Arî, bugün Kürt kültürü ve kimliğinin savunucusu olarak anılmaya devam etmektedir.¹⁵

⁂

21.Yüzyıl, Bakur, Edebiyat, Nusaybin, Sanat