Celal Talabani, 20. ve 21. yüzyıl Ortadoğu siyasetinde derin izler bırakan, Irak’ın ilk Kürt kökenli cumhurbaşkanı ve Kürdistan Yurtseverler Birliği’nin (KYB) kurucusu olarak tarihe geçmiş bir liderdir. Siyasi kariyerine genç yaşta başlayan Talabani, hem gerilla mücadelesi hem de diplomatik yetenekleriyle Kürt hakları için verilen mücadelenin sembol isimlerinden biri haline geldi[1][2][3]. Irak’ın 2005-2014 yılları arasında cumhurbaşkanlığını yürüten Talabani, ülkenin en karmaşık dönemlerinde istikrar arayışında kritik bir rol oynadı[5][6]. Bu biyografi, Talabani’nin yaşamını, siyasi mücadelesini ve Kürt hareketine katkılarını ansiklopedik bir titizlikle ele almayı amaçlamaktadır.
Erken Yaşamı ve Eğitimi
Aile Kökeni ve Doğumu
Celal Hüsameddin Nurullah Talabani, 12 Kasım 1933’te Irak’ın Erbil vilayetine bağlı Koye ilçesinin Kelkan köyünde dünyaya geldi[1][3][6]. Talabani ailesi, Kürt siyasi ve kültürel tarihinde önemli bir yere sahip olan Koysinjaq kabilesine mensuptu[5]. Dedesi Rıza Talabani, 19. yüzyılın ünlü Kürt şairlerindendi ve bu kültürel miras, Celal Talabani’nin kimliğinin şekillenmesinde etkili oldu[5].
Eğitim Hayatı
İlk ve orta öğrenimini Koya’da tamamlayan Talabani, lise eğitimi için Erbil ve Kerkük’e gitti[5][7]. 1946’da henüz 13 yaşındayken Kürt öğrencilerin kurduğu gizli bir derneğe üye oldu[3][4][7]. Bu dönemde Kürdistan Demokratik Partisi (KDP) ile temas kuran Talabani, 1951’de partinin öğrenci birliğine katıldı ve kısa sürede genel sekreterliğe yükseldi[2][4][7].
1953’te Bağdat Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne kaydoldu, ancak siyasi faaliyetleri nedeniyle 1956’da Suriye’ye sürgün edildi[5][6]. Bu dönemde Şam’da Kürt öğrenci hareketlerini organize etti ve 1959’da üniversiteden mezun oldu[5][6].
Siyasi Kariyerinin Başlangıcı ve KDP Dönemi
İlk Siyasi Adımlar
Talabani’nin siyaset sahnesine çıkışı, 1950’lerin başında KDP içindeki faaliyetleriyle başladı. Partinin öğrenci kanadını yönetirken, Irak yönetimine karşı Kürt haklarını savunan yayın organlarında editörlük yaptı[7]. 1958’de General Abdülkerim Kasım’ın darbesi sonrası Kürtlerle merkezi hükümet arasında tampon bölge oluşturulması fikrini savundu, ancak bu öneri reddedildi[1][5].
1961 Ayaklanması ve Askeri Mücadele
1961’de KDP lideri Mustafa Barzani öncülüğünde başlatılan Kürt ayaklanmasında aktif rol alan Talabani, Kirkuk ve Süleymaniye cephelerinde gerilla komutanı olarak savaştı[1][2][5]. 1963’te Baas Partisi’nin iktidara gelmesinin ardından Kürt delegasyonunun başkanı sıfatıyla Bağdat’la müzakereler yürüttü[1][4]. Ancak 1970 Mart Anlaşması sonrası KDP içindeki görüş ayrılıkları derinleşti. Talabani, Barzani’nin otoriter tutumunu eleştirerek 1975’te partiden ayrıldı[1][4][5].
Kürdistan Yurtseverler Birliği’nin Kuruluşu ve Yeni Dönem
KYB’nin Temelleri
1975 Haziran’ında Suriye’nin başkenti Şam’da İbrahim Ahmed önderliğindeki bir grupla Kürdistan Yurtseverler Birliği’ni (Yekîtiy Nîştîmanî Kurdistan) kuran Talabani, partinin genel sekreteri seçildi[1][4][6]. KYB, kentli Kürt aydınlarını ve sol görüşlü kesimi temsil ederek KDP’ye alternatif oluşturdu[2][5].
İran-Irak Savaşı ve Uluslararası Diplomasi
1980’lerde İran-Irak Savaşı sırasında KYB, Tahran yönetiminden destek alarak Irak’a karşı mücadeleyi sürdürdü[5]. Talabani, 1983’te İran’a yaptığı ziyarette Saddam Hüseyin rejiminin zayıflatılması için ortak operasyonlar planladı[5]. Ancak 1988’deki Enfal Harekâtı sırasında Kürt bölgelerine yönelik kimyasal saldırılar KYB’yi büyük kayıplara uğrattı[5].
1991 Körfez Savaşı sonrası Irak’ta başlayan Kürt ayaklanmasında aktif rol alan Talabani, ABD ve müttefiklerinin desteğiyle Güvenli Bölge’nin oluşturulmasını sağladı[5][6]. 1992’de Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nin kuruluşunda KDP ile koalisyon hükümetine girdi[3][8].
Irak Cumhurbaşkanlığı ve Ulusal Uzlaşma Çabaları
2003 Sonrası Irak Siyaseti
Saddam Hüseyin’in devrilmesinin ardından Irak Geçici Yönetim Konseyi üyesi olan Talabani, 2005 anayasasının hazırlanmasında kilit rol oynadı[5][6]. 6 Nisan 2005’te Irak Ulusal Meclisi tarafından cumhurbaşkanı seçilerek ülkenin ilk Kürt kökenli devlet başkanı oldu[1][5][6].
Görev Dönemi ve Reformlar
Cumhurbaşkanlığı sırasında Şii-Sünni çatışmasını yatıştırmak için arabuluculuk yapan Talabani, federal yapının güçlendirilmesi ve petrol gelirlerinin adil paylaşımı konularında çalıştı[5][6]. 2010 seçimlerinde Nuri el-Maliki ile Adil Abdülmehdi arasındaki koalisyon krizini çözerek hükümetin kurulmasını sağladı[5].
Sağlık Sorunları ve Vefatı
17 Aralık 2012’de Bağdat’ta geçirdiği beyin kanaması sonucu felç olan Talabani, tedavi için Almanya’ya götürüldü[3][7][8]. İki yılı aşkın süren tedaviye rağmen sağlığına kavuşamayarak 3 Ekim 2017’de Berlin’de hayatını kaybetti[6][8]. Cenazesi Süleymaniye’deki Dabashan Mezarlığı’na defnedildi[8].
Kişisel Yaşamı ve Mirası
Hero İbrahim Ahmed ile evli olan Talabani’nin Bafel ve Kubad adında iki oğlu bulunmaktadır[5][8]. Kürt siyasetinde “Mam Celal” (Amca Celal) olarak anılan Talabani’nin ölümü, Irak ve Kürdistan Bölgesi’nde geniş çaplı yas törenlerine sahne oldu[8].
Siyasi mirası açısından bakıldığında, Talabani’nin en önemli katkısı Kürt hareketinin uluslararası tanınırlığını artırması ve Irak’ın çok kültürlü yapısını kabul eden anayasal düzenin inşası olarak değerlendirilmektedir[5][6]. Ancak KDP ile yaşanan iç çatışmalar ve KYB’nin son dönemdeki yönetim krizleri, eleştirilerin odağında yer almıştır[8].
Eserleri ve Siyasi Görüşleri
Talabani’nin “Kürt Sorunu ve Demokratik Çözüm” (1993) adlı kitabı, Kürt hakları konusundaki görüşlerini sistematik şekilde ortaya koyar. Federalizm, çoğulculuk ve insan hakları temelinde bir Irak vizyonu çizen Talabani, Arap-Kürt ilişkilerinde diyalog ve uzlaşmayı savunmuştur[5][6]. 2005’te Nobel Barış Ödülü’ne aday gösterilmesi, bu yöneliminin uluslararası alanda takdir görmesinin bir göstergesidir[5].
Eleştiriler ve Tartışmalar
Talabani’nin 1970’lerde Suriye ve İran’la işbirliği yapması, bazı çevrelerce “dış müdahale” olarak değerlendirilmiştir[5]. 1990’larda KDP ile yaşanan iç savaş döneminde sivillere yönelik şiddet eylemleri, insan hakları örgütlerinin raporlarına konu olmuştur[5]. Ancak 1998 Washington Anlaşması ile barış sürecini başlatması, bu eleştirileri kısmen dengeleyen bir adım olarak kayda geçmiştir[3][8].
Sonuç
Celal Talabani’nin yaşamı, 20. yüzyıl Ortadoğu’sunun siyasi çalkantıları ile 21. yüzyılın demokrasi arayışları arasında köprü kuran bir portre sunar. Kürt kimliğinin siyasi ifadesinde kararlı duruşu, Irak’ın parçalanmış toplumsal yapısında uzlaşma arayışları ve bölgesel dengelerdeki diplomatik manevralarıyla Talabani, modern Irak tarihinin en karmaşık ve en renkli liderlerinden biri olarak tarihteki yerini almıştır.
Kaynaklar
- [1] https://tr.wikipedia.org/wiki/Celal_Talabani
- [2] https://www.haberler.com/celal-talabani/biyografisi/
- [3] https://www.rudaw.net/turkish/culture-art/12092023
- [4] https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2017/10/03/celal-talabani-kimdir
- [5] https://en.wikipedia.org/wiki/Jalal_Talabani
- [6] https://www.aa.com.tr/tr/dunya/eski-irak-cumhurbaskani-talabani-hayatini-kaybetti/925964
- [7] https://www.biyografiler.com/kimdir/celal-talabani
- [8] https://manage.rudaw.net/turkish/kurdistan/031020242