Celîlê Celîl – KurdsWiki

Celîlê Celîl (1936-günümüz), Sovyet döneminin önde gelen Kürt tarihçi, yazar ve kurdologlarından biridir. Êzîdî Kürt bir ailenin çocuğu olarak Erivan’da doğan Celîl, yaşamını Kürt halkının tarihi, kültürü ve folklorunu araştırmaya adadı. 70’ten fazla kitap, makale ve çalışmaya imza atan Celîl, günümüzde Viyana’da faaliyet gösteren Kürdoloji Enstitüsü’nün kurucusudur.¹²³⁴⁵⁶

Kişisel Bilgiler ve Doğumu

Doğum ve Ailesi

Celîlê Celîl, 26 Kasım 1936’da Erivan, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nde Êzîdî Kürt bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Asıl adı Jalile Jalil veya Celîlê Celîl olan bu önemli akademisyen, Kars’ın Digor ilçesine bağlı Qizilqule (Kızılkule) köyünden olan bir ailenin mensubudur.⁵⁷⁸¹

Aile Kökenleri

Celîlê Celîl’in ailesi, 1918 yılında Türkiye’den Ermenistan’a göç etmiş Êzîdî Kürt toplumundan gelir. Babası Casimê Celîl (1908-1998) ve annesi Xanima Rizgo, her ikisi de Kars’ın Qizilqule köyündendir. Birinci Dünya Savaşı sırasında, General Kazım Karabekir Paşa’nın baskısı altında aileler Ermenistan’a kaçmak zorunda kalmışlardır.⁹⁷¹⁰¹¹

Eğitim Hayatı

Lisans Eğitimi

Celîlê Celîl, 1959 yılında Erivan Devlet Üniversitesi Tarih Fakültesi’ni tamamladı. Üniversite yıllarında Kürt tarihi ve kültürü üzerine derin bir ilgi geliştirdi.³¹

Lisansüstü Eğitim

1954-1962 yılları arasında Leningrad Doğu Bilimleri Enstitüsü’nde (şimdiki St. Petersburg) kurdoloji üzerine çalışmalarını sürdürdü. Burada 19. yüzyıl Kürt isyanları, özellikle 1880 Şeyh Ubeydullah Nehrî ayaklanması üzerine doktora tezini hazırladı.⁴¹²¹³¹⁴

Doktora

1963 yılında doktorasını tamamlayan Celîl, tezini “1880 Kürt İsyanları” konusu üzerine yazdı. Bu çalışma, Kürt tarihçiliğinde önemli bir yere sahiptir.¹⁵¹³

Akademik Kariyer

Sovyet Dönemi (1963-1993)

Celîl, 1963-1993 yılları arası Bilimler Akademisi‘nde çalıştı. Bu dönemde, kardeşi Ordîxanê Celîl ile birlikte Kürt folkloru üzerine kapsamlı çalışmalar yürüttü.¹⁶¹³

Viyana Dönemi (1993-günümüz)

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra 1993 yılında Avusturya’ya taşınan Celîl, Viyana Üniversitesi‘nde Kürtçe dersleri vermeye başladı. Dil Bilimleri Enstitüsü’nde uzun yıllar Kurmancî Kürtçesi öğretti.⁶⁵

Kurdoloji Enstitüsü Wien

1994 yılında Avusturya’da yaşayan Kürt entelektüeller grubu ile birlikte Kurdoloji Enstitüsü Wien‘i kurdu. Bu enstitü, Kürt dilinin, kültürünün ve kimliğinin araştırılması ve yaşatılması amacıyla faaliyet göstermektedir.⁶

Ailesinden Önemli Şahsiyetler

Baba: Casimê Celîl (1908-1998)

Celîlê Celîl’in babası Casimê Celîl, önemli bir Kürt şair ve yazardı. Erivan Radyosu Kürt Departmanı’nın başındaydı ve Kürt edebiyatı alanında değerli katkılarda bulundu.⁸

Abi: Ordîxanê Celîl (1932-2007)

En büyük kardeşi Ordîxanê Celîl, ünlü bir filolog ve kurdologdu. 1957’de Leningrad Üniversitesi’nde Kürt çalışmaları kürsüsüne atandı ve 100.000’den fazla Kürtçe atasözünü topladı.⁹¹⁶

Kız kardeş: Cemîla Celîl (1940-)

Kız kardeşi Cemîla Celîl, müzik alanında uzmanlaşmış ve Kürt müziğinin notaya dökülmesi konusunda önemli çalışmalar yapmıştır. 1967-2002 yılları arasında Erivan Radyosu’nda Kürt müziği editörü olarak çalıştı.¹⁷¹⁸

Akademik Çalışmaları ve Eserleri

Temel Araştırma Alanları

Celîlê Celîl’in çalışmaları şu alanlarda yoğunlaşır:

19. yüzyıl Kürt isyanları ve tarihi
Kürt folkloru ve sözlü edebiyat
Kürt-Ermeni ilişkileri
Êzîdî dinî şiiri ve gelenekleri

Başlıca Eserleri

#### Tarih Çalışmaları

“1880 Kürt İsyanı – Şeyh Ubeydullah Nehrî” (1966) – İlk büyük akademik eseri¹⁹²⁰
“Kürtlerin Fikir ve Siyasi Hayatı” (1985) – 19. ve 20. yüzyıl Kürt aydınlanması¹²²¹
“Kürt Halk Tarihinden 13 İlginç Yaprak” (2002) – Belgesel tarih çalışması²²²³

#### Folklor Çalışmaları

“Zargotina Kurda” (1978) – Kardeşi Ordîxanê ile ortak çalışma, 2 cilt¹²¹⁶
“Zargotina Kurdên Sûriyê” (1989) – Suriye Kürtlerinin folkloru²¹¹²
“Kürt Destanları” (1994) – Kurmancî destanlar koleksiyonu³¹²

#### Biyografi ve Otobiyografi Çalışmaları

“Abdurrezzak Bedirhan’ın Otobiyografisi” (1999)³¹²
“Kürt Aydınlanması” (2000) – Kürt entelektüel tarihinin analizi²⁴

Çok Ciltlik Projeler

Celîlê Celîl’in en büyük projesi 25 ciltlik “Zargotina Kurdan” serisidir. Bu proje, Kürt folklorunun kapsamlı bir derlemesini hedeflemektedir. 2024 itibariyle bu projenin 10. cildini hazırlamaktadır.²⁵

Araştırma Metodolojisi ve Saha Çalışmaları

Folklor Derleme Çalışmaları

Celîlê Celîl, Kürt folkloru derlemek için Kürdistan’ın dört parçasını ve diaspora bölgelerini kapsamlı şekilde gezdi. Erivan Radyosu için 20 kiloluk ses kayıt cihazını taşıyarak Êzîdî köylerini tek tek dolaştı.²⁴²⁵

Ses Kayıtları ve Arşivleme

Çalışmalarında dengbêjlerden kilamlar dinleyip sözlerini el yazısıyla kaydetme yöntemini kullandı. Bu metodoloji, sözlü geleneğin yazılı hale getirilmesinde önemli bir rol oynadı.⁴²⁵

Önemli Görüşleri ve Felsefi Yaklaşımı

Folklor ve Zaman

Celîl’in en önemli tespitlerinden biri: “Folklorun düşmanı zamandır. Folklor zaman kaybı olmadan derlenmesi, kayıt altına alınması gerekir” sözüdür. Bu yaklaşım, onun aciliyet hissiyle çalışmasının temelini oluşturur.⁴

Dengbêjlik Geleneği

“Bana göre her Kürt bir dengbejdir. Dengbêjlik yüreğimizin sesidir” diyerek dengbêj geleneğinin önemini vurgulamıştır. Bu görüş, Kürt kültürünün demokratik yapısına işaret eder.⁴

Kürt Sorunu ve Uluslararasılaşma

Celîl, Kürt sorununun çözümü için aydınların konuyu uluslararası alana taşıması gerektiğini savunur. Bu yaklaşım, onun politik duruşunu yansıtır.²⁶

Casimê Celîl Kütüphanesi ve Enstitüsü

Kütüphane Kuruluşu

Celîlê Celîl, 1998 yılında Viyana yakınlarındaki Eichgraben kasabasında evinin bir bölümünde Casimê Celîl Kütüphanesi‘ni kurdu. Kütüphane, babası adına kurulmuştur.¹⁰⁵

Koleksiyon

Kütüphanede 250 Kürt el yazması bulunmaktadır. Bu el yazmaları, farklı ülkelerden toplanmış ve Kürt kültürüne dair en önemli kaynaklardan oluşmaktadır.²⁷⁶

Uluslararası Erişim

Birkaç yıl sonra ailesinin Ermenistan’daki kütüphanesini de bu enstitüye taşımayı başardı. Kütüphane, Kürt çalışmaları yapacaklar için önemli bir kaynak merkezi haline geldi.⁵

Ödüller ve Tanınırlık

Akademik Üyelikler

P.E.N. Club üyesi⁵
Ermeni Yazarlar Birliği üyesi⁵
Irak Bilimler Akademisi fahri üyesi⁵

Uluslararası Tanınma

Celîl’in çalışmaları dünya çapında tanınır ve farklı dillerde yayımlanır. Eserleri Rusça, Ermenice, Kürtçe ve Almanca olarak basılmıştır.²²

Aile Trajedisi ve Sürgün Deneyimi

1915-1918 Katliamları

Celîl ailesi, 1915-1918 döneminde yaşanan katliamlar sırasında büyük kayıplar verdi. Ailenin 40 kişilik büyük çoğunluğu bu dönemde hayatını kaybetti, sadece Celîl’in dedesi ve babaannesi kurtulabildi.²⁸¹¹

Yetimhane Deneyimi

Hem babası Casimê hem de annesi Xanima, yetimhanelerde büyümüştür. Bu deneyim, ailenin kültürel kimliğini koruma konusundaki kararlılığını artırmıştır.⁷¹⁰

Kimlik Mücadelesi

Babası Casimê Celîl, yetimhanede her sabah “Benim adım Casim, ben Celîl’in oğluyum, Digor’un Kızılkule köyünden geliyorum, Kürdüm ve Êzîdiyim” diyerek kimliğini unutmamaya çalışırdı.²⁹

Güncel Çalışmaları ve Projeleri (2024)

Devam Eden Projeler

88 yaşında olan Celîlê Celîl, hâlâ aktif olarak çalışmalarını sürdürmektedir. 25 ciltlik “Zargotina Kurdan” serisinin 10. cildini hazırlamakta ve Almanca 2-3 çalışması üzerinde çalışmaktadır.²⁵

Sağlık Durumu ve Endişeler

2024 itibariyle yaşlılığın getirdiği sağlık sorunları yaşamakta olup, çalışmalarının yarım kalma endişesi taşımaktadır. “İş çok. Yetiştirememekten korkuyorum” diyerek bu kaygısını dile getirir.²⁵

Kürt Çalışmalarına Katkıları

Metodolojik Yenilikler

Celîl, folklor derleme konusunda yenilikçi metodlar geliştirdi. Ses kayıt teknolojilerini erken dönemde kullanması ve sistematik arşivleme çalışmaları, sonraki nesil araştırmacılara örnek olmuştur.

Çok Dilli Yayıncılık

Eserlerini Kürtçe, Rusça, Almanca ve diğer dillerde yayımlayarak Kürt çalışmalarının uluslararası düzeyde tanınmasını sağlamıştır.

Kuşaklar Arası Bilgi Aktarımı

Kardeşleri Ordîxanê ve Cemîla ile birlikte oluşturduğu akademik aile geleneği, Kürt çalışmalarında önemli bir okul yaratmıştır.

Etkisi ve Önemi

Kürt Tarihçiliğindeki Yeri

Celîlê Celîl, 19. yüzyıl Kürt isyanları konusundaki çalışmalarıyla Kürt tarihçiliğinin temel taşlarından biri olmuştur. Özellikle Şeyh Ubeydullah Nehrî ayaklanması üzerine yaptığı çalışma, bu alandaki en önemli kaynaklardan biridir.¹³

Folklor Koruma Misyonu

Kürt folklorunun kaybolma tehlikesi karşısında systematik derleme çalışmaları yapması, kültürel mirasın korunmasında kritik rol oynamıştır.²⁴

Diaspora Kurdolojisi

Sovyet sonrası dönemde Viyana’da kurdoloji çalışmalarını sürdürmesi, diaspora akademisyenliğinin önemli bir örneğini oluşturur.⁶

Sonuç

Prof. Dr. Celîlê Celîl, 20. yüzyılın ikinci yarısından günümüze Kürt çalışmalarının en önemli isimlerinden biridir. Yaşadığı kişisel ve toplumsal trajedilere rağmen, yaşamını Kürt halkının tarihini, kültürünü ve folklorunu korumaya adamıştır. 70’ten fazla eser, 250 el yazması koleksiyonu ve kurduğu enstitü ile Kürt çalışmalarına yaptığı katkı, onun çağdaş Kürt entelektüel tarihindeki konumunu sağlamlaştırmıştır.

Celîlê Celîl’in hayatı ve eserleri, sadece akademik bir başarı hikayesi değil, aynı zamanda kültürel direniş ve kimlik mücadelesinin de önemli bir örneğidir. Êzîdî Kürt kimliğini koruyan, çok dilli akademik çalışmalar yapan ve uluslararası düzeyde tanınan Celîl, Kürt diasporasının entelektüel kapasitesinin en önemli temsilcilerinden biridir.

⁂