Cibranlı Halid Bey

Miralay Cibranlı Halid Bey (Kürtçe: Xalîd Beg Cibranî/Xalit Begê Cibirî; 1882 Varto, Muş – 14 Nisan 1925 Bitlis), Osmanlı Devleti ve erken Cumhuriyet döneminin en önemli Kürt siyasi ve askeri liderlerinden biridir. Kürt İstiklal ve İstihlas Komitesi (Azadi) örgütünün kurucusu ve başkanı olarak, modern Kürt ulusal hareketinin temel taşlarından sayılmaktadır.¹²³⁴

Doğumu ve Aile Kökeni

Cibranlı Halid Bey, 1882 yılında Muş’un Varto (Gımgım) ilçesinde dünyaya gelmiştir. Babası, Cibran aşiretinin reisi ve Osmanlı ordusunda yarbay rütbesinde görevli Mahmut Selim Bey’dir. Annesi ise Bingöl’ün Solhan ilçesine bağlı Melekan köyünden Mele Mehmed’in kızı Halime Hanım’dır.³⁵¹

Şeyh Said ile Akrabalık Bağları

Önemli bir ayrıntı olarak, Şeyh Said’in annesi Gulê Hanım da Mele Mehmed’in kızıdır, dolayısıyla Halid Bey ve Şeyh Said teyze çocuklarıdır. Bu akrabalık bağı, 1925 Kürt ayaklanmasının liderlik yapısını anlamak açısından kritik önemdedir.⁵³

Cibran Aşireti

Cibran aşireti, Bingöl’ün Sancak nahiyesinden başlayarak Karlıova ve Varto’nun bazı köylerini, Muş’un kuzeyinde, Bulanık’ın batısı, Hınıs’ın güneyindeki köyleri kapsayan geniş bir alana yayılmış etkili bir Kürt aşiretidir. Sünnî Kürt aşireti olan Cibranlar, Osmanlı yönetimi ile yakın işbirliği içinde bulunmuşlar ve Hamidiye süvari alayları kurma hakkına sahip olmuşlardır.⁶³⁵

Eğitimi ve Öğrenimi

Aşiret Mektebi Dönemi

Halid Bey, Sultan II. Abdülhamid’in Arap, Kürt ve Arnavut ileri gelenlerinin çocukları için İstanbul’da kurduğu Aşiret Mektebi’nde eğitim görmüştür. Cibran aşiretinden bu mektebe kayıt yaptırılan üç öğrenciden biri olan Halid Bey (diğerleri: Kasım ve Mehmed Şerif), 1896 yılında bu okuldan iyi bir dereceyle mezun olmuştur.⁷⁵

Harbiye Mektebi ve Dil Becerileri

Aşiret Mektebi’nden başarıyla mezun olduktan sonra, Yıldız Mekteb-i Harbiye’ye kaydolan Halid Bey, 1902 yılında yaver yüzbaşı rütbesiyle mezun olmuştur. Anadili Kürtçeyle birlikte Osmanlıca, Farsça, Arapça ve Fransızca dillerini biliyordu. Bu dil yeteneği, ileride yürüteceği diplomatik ve siyasi faaliyetlerde önemli avantajlar sağlamıştır.²⁵

Askeri Kariyeri

Erken Dönem Görevleri (1902-1913)

Harbiye’den mezun olduktan sonra, Cibran aşiret alayları başında Filistin Cephesi’ne gönderilen Halid Bey, yaklaşık on yıl boyunca Cerablus, Yemen, Hama ve Humus gibi vilayetlerde görev yapmıştır. Babasının vefatı nedeniyle 1912-1913 yıllarında Varto’ya dönerek binbaşı rütbesiyle babasının yerine ikinci Cibran aşiret alayı komutanlığına getirilmiştir.⁵

Birinci Dünya Savaşı’ndaki Rolü

Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte, Gımgım’deki Cibran Süvari Alayı’nın komutanlığını üstlenen Halid Bey, tüm Cibran askeri birlikleri komutanlığı altında birleştirilmiştir. Rus ordusuna karşı savaşırken gösterdiği başarılardan dolayı “Ruslara kök söktüren” olarak tanınmış ve miralaylık rütbesine terfi ettirilmiştir.¹²³

Evlilikleri ve Aile Yaşamı

İlk Evliliği

Birinci Dünya Savaşı başlamadan önce, aslen Bitlisli olan Gımgım malmüdürünün kızı Gülendam Hanım’la evlenen Halid Bey, yaklaşık bir yıl sonra hanımının doğum esnasında bebekle birlikte vefat etmesi acısını yaşamıştır.⁵

İkinci Evliliği

Eşinin vefatından sonra Hınıs’tan Mahmud Ağa’nın kızı Nafiye Hanım’la ikinci evliliğini yapan Halid Bey, bu evlilikten Mahmut ve İbrahim adında iki erkek çocuğa sahip olmuştur. 1918’de Palu’nun Çanakçı köyünde kolera hastalığı nedeniyle Nafiye Hanım da vefat etmiştir.⁵

Üçüncü Evliliği

1918’de Gımgım’e yerleştikten sonra üçüncü evliliğini Bulanık’tan Hatice Hanım’la yapmıştır. Bu son hanımı aslen Çerkez olup Simo beylerinden idi.⁵

Siyasi ve Örgütsel Faaliyetleri

Paris Barış Konferansı (1919)

Cibranlı Halid Bey, 1919 yılında Şerif Paşa ile birlikte Paris Barış Konferansı’nda Kürt delegesi olarak çalışmıştır. 1 Mart 1920 tarihinde konferansa bir Kürdistan haritası sunmuş ve doğu illerinin paylaşımı konusunda Ermeni Boğos Nubar Paşa ile mutabakata varılmasını sağlamıştır.⁸¹

Kürdistan Teali Cemiyeti ile İlişkileri

1918 yılında İstanbul’da kurulan Kürdistan Teali Cemiyeti ile ilişki kurarak cemiyetin Kürdistan’daki faaliyetlerinde yardımcı olmuştur. Bu dönemde Sevr Anlaşması maddelerine dayanarak Kürt Teali Cemiyeti başkanı Seyit Abdülkadir ve TBMM mebusu Yusuf Ziya Bey ile temasa geçerek Milletler Cemiyeti’ne başvurma çabalarında bulunmuştur.²⁸

Azadi Örgütünün Kuruluşu

1920-1921 yılları arasında Erzurum’da, Halid Bey başkanlığında 24 Kürt subayı tarafından “Kürdistan İstiklal ve İstihlas Komitesi” (kısa adı: Azadi Cemiyeti) kurulmuştur. Azadi, özgürlük anlamına gelen bu örgüt, bağımsız bir Kürdistan kurulması amacını taşıyordu.⁴⁹

#### Azadi’nin Önemli Üyeleri

Cibranlı Halit Bey (Kurucu/Başkan)
Yusuf Ziya Bey (Yönetici/Üye, Bitlis Mebusu)
Ali Rıza Bey (Yönetici/Üye)
Faik Bey (Yönetici/Üye)
Mela Abdurrahman (Yönetici/Üye)
Seyyid Abdülkadir (Üye)⁹

Azadi’nin Talepleri

Azadi örgütü, Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne şu taleplerde bulunmuştur:⁴

Milli sınırların belirlenmesi ve özerk bir idare heyetine sahip olunması
Kürtçenin resmi dil olarak kabulü
Memurların Kürtlerden olması
Jandarma teşkilatının Kürtlere ait ve bağlı olması
Kürt erlerinin ve subaylarının özel kıtalar teşkiliyle Kürt diliyle eğitim görmeleri⁴

Mustafa Kemal ile İlişkileri

Ankara’da TBMM hükümetini kuran Mustafa Kemal, Harbiye’den tanıdığı Cibranlı Halid’i takip etmekteydi. Mustafa Kemal’in kendilerine katılması yönündeki tekliflerini kabul etmeyen Halid Bey, 1919 yılında yazdığı mektupta “târik-i tefrikaya sapılmamasını” (ayrılık yoluna gidilmemesini) salık vermiştir.¹⁰¹¹²

Halid Bey’in Görüşleri

Cibranlı Halid Bey, 1923 yılında amcazadesi Binbaşı Kasım Bey’e yazdığı mektuplarda görüşlerini şu şekilde ifade etmiştir:¹²

> “Türk mefkuresi benim için muhaldir. Başım, dinim ve milletim için feda olsun.”⁷

Bu sözlerle, hilafet kaldırıldıktan ve din dışı bir yola gidildikten sonra Türkçülüğü reddettiğini ve Kürtlerin kendi dini ve milli çizgileri içerisinde ayrı bir cumhuriyet kurmaları gerektiğini savunduğunu belirtmiştir.⁷

Tutuklanması ve Yargılanması

Tutuklanma Süreci

Ağustos 1924’te Beytüşşebab’ta meydana gelen bir olay sonrasında Azadi’nin durumu deşifre olmuş, örgütün öncüleri olarak kendisi ve eski Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey sonbahar aylarında tutuklanmışlardır. Halid Bey, 20 Aralık 1924 tarihinde Erzurum’da tutuklanıp Bitlis’e götürülmüştür.¹³²

Mahkeme Süreci

1925 Kürt ayaklanmasının iki ana davasından biri olan Bitlis Harp Divanı’nda yargılanan Halid Bey, Hıyanet-i Vataniye Kanunu gereğince yargılanmıştır. Mahkeme tutanaklarının bugüne kadar açılmaması, devletin bu konudaki hassasiyetini göstermektedir.¹⁴⁹

İdamı ve Son Sözleri

14 Nisan 1925 tarihinde saat 05:30’da, Bitlis’te kurulan özel yetkili Harp Divanı kararıyla Yusuf Ziya Bey, Ali Rıza Bey, Faik Bey ve Mela Abdurrahman ile birlikte kurşuna dizilerek idam edilmiştir.¹⁵⁹

Son Sözleri

İdam öncesinde Cibranlı Halid Bey’in tarihe geçen son sözleri şu şekildedir:¹⁶²

> “Karşınızda yalnız değilim. Arkamda Mezopotamya ve muazzam bir Kürt Ulusu bulunmaktadır. Bugün beni asıyorsunuz, fakat hiç şüphe yok ki yarın torunlarımız da sizleri yok edeceklerdir.”

Kişiliği ve Özellikleri

Toplumsal İlişkilerdeki Rolü

Geçmişte Gımgım Belediye başkanlığı da yapmış olan Abdülbari Han’ın aktarımına göre, Halid Bey toplumsal ilişkilerde tarafsızdı ve bütün toplumsal gruplara önem verirdi. Özellikle bölgedeki Sünni ve Alevi Kürt aşiretleri arasında güvenilir bir köprü konumundaydı.⁵

Edebi Zevki

Halid Bey, Nûbihara Piçûkan ve Mem û Zîn adlı eserleri ile Mele Ahmedê Cizîrî’nin Divan‘ını dağıtarak Kürt kültürünün yaygınlaşmasına katkıda bulunuyordu.⁵

Mektuplarındaki Edebi Üslubu

Cibranlı Halid Bey’in mektuplarını okuyan hemen herkesin ilk dikkatini çeken şey, mektuplardaki edebi üsluptur. Türkçe-Osmanlıca’ya olan hâkimiyeti, konuları ele alış biçimi ve kullandığı ifadeler, onun entelektüel seviyesini gösteren önemli göstergelerdir.¹²

Tarihsel Önemi ve Etkileri

Kürt Milli Hareketindeki Yeri

Cibranlı Halid Bey, modern Kürt milliyetçiliğinin öncülerinden biri olarak kabul edilmektedir. Azadi örgütünün kurucusu olarak, sistematik ve organize bir Kürt bağımsızlık mücadelesinin temellerini atmıştır.¹⁷¹⁸

1925 Ayaklanmasına Etkisi

Halid Bey’in önderlik ettiği Azadi örgütü, 1925 Şeyh Said ayaklanmasının hazırlayıcısı olmuştur. Şeyh Said, Cibranlı Halid Bey’in tutuklanmasından sonra hareketin doğal lideri konumuna gelmiştir.¹⁹¹³

Uluslararası Diplomasi

Paris Barış Konferansı’na Kürt delegesi olarak katılması ve Ermeni temsilcilerle görüşmeler yapması, Kürt davasının uluslararası arenada temsil edilmesi açısından önemli girişimlerdi.²⁰⁸

Hakkındaki İddialar ve Tartışmalar

Ermeni Meselesi ile İlişkileri

Bazı kaynaklarda, Halid Bey’in Ermeni tehciri esnasında Gımgım ve Muş’ta çok sayıda Ermeni’yi katliamdan kurtardığı iddia edilmektedir. Ayrıca, 1906 yılında Alevi İbrahim Talu’nun oğlu Zeynel Talu Hermekli’nin öldürülmesinde rolü olduğu da bazı İngiliz kaynaklarında geçmektedir.⁶⁵

Bolşeviklerle İlişkileri

Azadi örgütünün Sovyetler Birliği’nden destek alma girişimlerinden bahsedilmekte ve Halid Bey’in Erzurum’daki Sovyet temsilcisine 10 maddelik teklifler sunduğu belirtilmektedir.⁴

Mirası ve Sonraki Etkiler

Aile Üyelerinin Akıbeti

Halid Bey’in çocukları Mahmut ve İbrahim ile kardeşi Selim Bey’in bir oğlu Antalya’ya sürgün edilmiştir. Cibranlı Halid Bey’in çoğu akrabası ya katledilmiş ya da sürgüne gönderilmiştir.²¹

Modern Kürt Siyasetine Etkisi

Cibranlı Halid Bey’in öncülük ettiği örgütlü mücadele anlayışı ve sistematik yaklaşımı, sonraki dönem Kürt hareketlerine örnek teşkil etmiştir. Azadi’nin organizasyon modeli ve talepleri, modern Kürt siyasi hareketlerinin temel referansları arasında yer almaktadır.¹⁸

Tarihyazımındaki Yeri

Bugüne kadar hakkında yeterli belge ve bilgi bulunmaması, Türk devlet arşivlerindeki gizlilik politikasının bir sonucudur. Bu durum, Halid Bey’in tarihsel öneminin tam olarak anlaşılmasını güçleştirmektedir.¹²

Sonuç

Miralay Cibranlı Halid Bey, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş sürecinde Kürt milli hareketinin en önemli öncü liderlerinden biridir. Eğitimli bir asker ve stratejist olarak, hem yerel hem de uluslararası düzeyde Kürt davasını savunmaya çalışmış, sistematik bir örgütlenme modeli geliştirmiştir. 43 yaşında idam edilmesiyle son bulan yaşamı, modern Kürt tarihinin dönüm noktalarından birini oluşturmaktadır. Onun mirası, Kürt ulusal bilincinin gelişiminde kalıcı izler bırakmış ve sonraki nesil Kürt siyasi hareketleri için ilham kaynağı olmuştur.

⁂