Ekrem Cemil Paşa – KurdsWiki

Cemilpaşazade Ekrem olarak da bilinen Ekrem Cemil Paşa, 22 Şubat 1891’de Diyarbakır’da dünyaya gözlerini açmıştır. Diyarbakır’ın köklü ailelerinden Cemil Paşazade Kasım Bey ile Çerkez Hayriye Hanım‘ın oğlu olan Ekrem Cemil Paşa, Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş yıllarında önemli roller üstlenmiş bir Kürt siyasetçi, asker, tarihçi ve anı yazarıdır. 31 Ocak 1974 tarihinde Şam’da vefat etmiştir.¹²³⁴

Aile Kökeni ve Sosyal Statü

Ekrem Cemil Paşa’nın mensup olduğu Cemil Paşa ailesi, yaklaşık 400 yıllık geçmişe sahip olan ve 20. yüzyılın başlarında Diyarbakır’daki Kürt siyasal ve kültürel yaşamının önde gelen isimlerinden birisidir. Dedesi Ahmet Cemil Paşa, Osmanlı Devleti’nde valilik görevlerinde bulunmuş, Yemen valiliği de yapan yüksek rütbeli bir devlet adamıydı. Cemil Paşa Konağı olarak bilinen ve 1887 yılında inşa edilen görkemli konak, ailenin toplumsal statüsünü yansıtan önemli bir mimari eserdir.⁵⁶⁷⁴⁸⁹

Eğitim Hayatı

İlk ve Orta Öğrenim

Ekrem Cemil Paşa’nın eğitim serüveni, dönemin seçkin ailelerinin çocuklarına sunulan imkânları yansıtmaktadır. İlköğretimini evde özel derslerle tamamladıktan sonra, 1901 yılında Diyarbakır Askeri Rüştiyesi‘ne kaydolmuş ve 1908’de bu okuldan mezun olmuştur.²⁴¹

Lise Eğitimi ve İstanbul Yılları

Lise öğrenimi için İstanbul’a gönderilen Ekrem Cemil Paşa, 1912 yılında prestijli İstanbul Sultanisi (Galatasaray Lisesi)’nden mezun olmuştur. Bu dönemde, özellikle 1912 yılında kurulan Kürt Talebe Hêvî Cemiyeti‘nin kurucuları arasında yer almıştır. Bu dernek, legal statüye sahip ilk Kürt öğrenci örgütü olma özelliğini taşımaktadır.¹⁰¹¹¹²

Yurtdışı Eğitimi

Ailesinin maddi imkânları sayesinde yüksek öğrenim için Avrupa’ya gönderilmiştir. İlk olarak Lozan‘da matematik eğitimi almaya başlamış, daha sonra Belçika’nın Gent kentinde mühendislik eğitimine devam etmiştir. Ancak I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte diğer Osmanlı öğrencileri gibi eğitimini yarım bırakarak İstanbul’a dönmek zorunda kalmıştır.¹²⁴¹²

Askeri Kariyeri ve I. Dünya Savaşı

Çeşitli Cephelerdeki Görevleri

I. Dünya Savaşı başlayınca Ekrem Cemil Paşa, Osmanlı ordusuna katılarak birçok cephede görev yapmıştır. İlk olarak topçu subayı olarak Çanakkale Cephesi‘nde savaşmış, ardından Şark (Kafkas) Cephesi‘ne gönderilmiştir. Bu cephede yaralanmış ve tedavi görmüştür.⁴¹²¹⁰

Mustafa Kemal ile Çalışması

Tedavi sonrası Diyarbakır’da görev yaparken, o dönemde 2. Ordu Komutanı olan Mustafa Kemal Atatürk‘ün şifre subaylığı ve Nihat Anılmış‘ın karargâh komutan yardımcılığı görevlerinde bulunmuştur. Bu dönem, Ekrem Cemil Paşa’nın askeri kariyerinde önemli bir deneyim olmuştur.¹³²¹²

Filistin Cephesi ve Esaret

Son olarak Filistin Cephesi‘ne gönderilmiş ve Nablus Yarması sırasında birliği yok edildikten sonra Halep’ten Mardin’e, oradan da Diyarbakır’a geri dönmüştür. Bu dönemde yaşadığı askeri deneyimler, daha sonraki siyasi görüşlerinin şekillenmesinde etkili olmuştur.¹⁴¹²

Siyasi Faaliyetleri ve Kürt Milliyetçiliği

Kürt Teali Cemiyeti’nin Kuruluşu

1918 yılında Ekrem Cemil Paşa, Diyarbakır’da Kürt Teali Cemiyeti‘ni kurmuş ve bir süre başkanlığını yapmıştır. Bu cemiyet, I. Dünya Savaşı sonrası dönemde Kürt milliyetçiliğinin örgütlü ifadesi olarak önemli bir rol oynamıştır.¹⁵¹⁶¹⁷¹²

İstanbul’daki Faaliyetleri

1919 yılında İstanbul’a geçerek, oradaki Kürdistan Teali Cemiyeti‘nin resmi üyesi olmuştur. Bu dönemde Kürdistan İstiklal ve İstihlas Cemiyeti (Azadî) ile de bağlantıları bulunmaktaydı.¹⁸¹⁹¹²

İngiliz İstihbaratı ile İlişkiler

1919 yılı Haziran ayında, İngiliz istihbarat subayı Binbaşı Edward William Charles Noel ile birlikte Diyarbakır’a gelmiştir. Bu gezinin amacı, Kürt ve Ermeni nüfusu araştırmak olarak açıklanmış, ancak gerçek hedef İngiliz himayesinde bağımsız bir Kürdistan kurma olasılıklarını değerlendirmekti. Bu durum, Diyarbakır Vali Vekili Mustafa Bey tarafından tutuklama kararı çıkarılmasına neden olmuş ve Ekrem Cemil Paşa Halep’e kaçmak zorunda kalmıştır.²⁰²¹²²²

Tutuklanma ve Mahkeme Süreci

Şeyh Said İsyanı İle İlişkisi

1921 yılında İstanbul’dan ayrılıp yasadışı yollardan Kürdistan’da faaliyet göstermiş, altı ay sonra yakalanarak cezaevine konmuştur. 1925 yılında Şeyh Said İsyanı sırasında, isyana katılabileceği endişesiyle ailesinin diğer fertleriyle birlikte tutuklanmıştır.²³¹⁰¹⁵

Şark İstiklal Mahkemesi’ndeki Yargılanması

Diyarbakır’da kurulan Şark İstiklal Mahkemesi‘nde yargılanan Ekrem Cemil Paşa, mahkeme sürecinde dikkat çekici bir savunma strategisi izlemiştir. Mahkemede Şeyh Said ve arkadaşlarını “vatanın bir köşesini kan ve ateşe bürüyen cahil ve yağmacı şeyhler” olarak suçlamış ve “bunlarla aynı fikirde olmalarının imkansız olduğunu” belirtmiştir.²⁴¹⁵

Şeyh Said ile birlikte 47 kişiye idam cezası verilirken, Cemil Paşazade ailesi fertlerinin hiçbirine idam cezası verilmemiştir. Ekrem Cemil Paşa 10 yıl hapis cezası ile kurtulmuş, diğer aile üyeleri beraat etmiştir.¹⁵²⁴

Kastamonu Cezaevi Dönemi

1925-1928 yılları arasında Kastamonu Cezaevi‘nde kalmış, bu sürede diğer Kürt mahkûmlara Fransızca öğretmiştir. Kürtçe öğretmek istediğinde ise bu yasaklanmıştır. 1928 yılında çıkarılan af ile serbest kaldıktan sonra İstanbul’a sürülmüştür.¹⁴

Sürgün Yılları ve Suriye’deki Hayatı

Suriye’ye İltica

19 Mart 1929 tarihinde kardeşi Mikdat ve amcası oğulları Kadri, Bedri ve Muhammed ile birlikte Suriye’deki Fransız idaresine iltica etmiştir. Bu kararında, Türkiye’deki siyasi atmosferin ağırlaşması etkili olmuştur.²⁵²⁴¹

Xoybûn Örgütündeki Rolü

Suriye’de Xoybûn örgütüne katılmış ve 1939-1944 yılları arasında bu örgütün genel sekreterliğini yapmıştır. Xoybûn, 1927-1930 yılları arasındaki Ağrı İsyanı’nda da aktif rol oynamış Kürt milliyetçi örgütlerinden birisidir.¹⁹⁴

Sürgündeki Faaliyetleri

Suriye’de Kürtlerle ilgili çeşitli kuruluşlarda sorumlu olarak çalıştı ve Kürt davasına yönelik çalışmalarını sürdürmüştür. 1973 yılına kadar Şam’da yaşamış ve burada vefat etmiştir.⁹¹⁰⁴

Eserleri ve Telif Çalışmaları

“Muhtasar Hayatım” – Otobiyografik Anıları

Ölümünden bir yıl önce, 1973 yılında anılarını “Muhtasar Hayatım: Kemalizme Karşı Kürt Aydınının Mücadelesinden Bir Yaprak” başlığıyla yazmıştır. Bu eser, 1989 yılında Brüksel Kürt Enstitüsü tarafından ilk kez yayımlanmıştır.²⁶²⁷¹⁰

Kitapta şu ifadeleri kullanmıştır: “Ben bu hatıralarımı, nasıl Kürt yurtseveri olduğumu, altmış senelik hayatımda bu uğurda nasıl mücadele verdiğimi, bu yolda nasıl ilerlediğimi, çocuk yaşımdan itibaren seksen iki yaşıma kadar geçirdiğim tatlı, acı bazen de pek acı hayatımı, arkadaşlarımın ısrarlı isteklerine uyarak, mümkün olduğu kadar kısaca anlatmak maksadı ile yazıyorum.”²⁶

“Muhtasar Kürdistan Tarihi” – Tarihçilik Yönü

1972’de Beyrut’ta Kürtçe yayımlanan ve aynı yıl kendisi tarafından Türkçeye çevrilen “Muhtasar Kürdistan Tarihi” adlı eseri, Kürt tarihine dair öncü çalışmalarından biridir. Bu kitap, Kürt tarihinin sistematik olarak ele alındığı erken dönem eserlerinden birisi olarak kabul edilmektedir.²⁸²⁹

Siyasi Görüşleri ve İdeolojisi

Kürt Milliyetçiliği

Ekrem Cemil Paşa, 20. yüzyıl Kürt milliyetçiliğinin önde gelen teorisyenlerinden birisidir. Kürt milli kimliğinin siyasal ifadesini savunmuş ve Kürtlerin kendi kaderini tayin hakkına sahip olması gerektiğini düşünmüştür.³⁰³¹

Osmanlıcılık’tan Milliyetçiliğe Geçiş

İlk gençlik yıllarında Osmanlı sistemine entegre bir eğitim almış olmasına rağmen, I. Dünya Savaşı sonrası dönemde milliyetçi fikirlere yönelmiştir. Bu dönüşümde, Wilson İlkeleri ve milletlerin kendi kaderini tayin hakkı gibi dönemin siyasi gelişmelerinin etkisi bulunmaktadır.³²

İngiliz Desteği Arayışı

Kürt milliyetçi hareketinin başarılı olabilmesi için uluslararası destek aradığı görülmektedir. İngilizlerle kurduğu ilişkiler, bu stratejinin bir parçası olarak değerlendirilebilir.²¹²²³³

Çağdaşlarıyla İlişkileri

Kadri Cemilpaşa ile İşbirliği

Amcasının oğlu Kadri Cemilpaşa ile yakın işbirliği içerisinde olmuş, her ikisi de Kürt milliyetçi hareketinin önemli figürlerinden olmuşlardır. İkisi birlikte çeşitli Kürt örgütlerinde rol almış ve sürgün yıllarını Suriye’de geçirmişlerdir.³⁴²³

Diğer Kürt Liderleriyle Bağlantıları

Dönemin diğer önemli Kürt liderleri olan Bedirhan ailesi mensupları ile yakın ilişkiler kurmuştur. Celadet ve Kamiran Bedirhan kardeşlerle birlikte İngiliz Binbaşı Noel’in gezisine katılmıştır.²²³³

Tarihsel Önemi ve Mirası

Kürt Milliyetçiliği Açısından Rolü

Ekrem Cemil Paşa, modern Kürt milliyetçiliğinin kuramsal temellerinin atılmasında önemli katkılar sağlamıştır. Özellikle tarihçilik yönü ve yazdığı eserlerle Kürt tarih bilincinin gelişmesine katkıda bulunmuştur.³¹³⁰

Entelektüel Kimliği

Çok dilli bir entelektüel olarak Türkçe, Kürtçe, Arapça, Fransızca konuşabilmekteydi. Bu dil yetkinliği, onun uluslararası bağlantılar kurmasında ve farklı kültürlerden beslenebilmesinde etkili olmuştur.¹²

Siyasi Miras

Kürt siyasi hareketinin örgütlü yapıya kavuşmasında öncü rol oynamış, kurduğu cemiyetlerle Kürt siyasi örgütlenmesinin temellerini atmıştır. Azadî örgütü ve diğer milliyetçi hareketler üzerinde etkisi bulunmaktadır.¹⁶³⁵

Ailevi Bağlantılar ve Sonraki Nesiller

Aile Fertlerinin Durumu

Cemil Paşa ailesi, Şeyh Said İsyanı sonrasında yaşadığı sürgünlerle dağılmıştır. Ailenin çeşitli üyeleri Suriye’ye geçmiş, bazıları ise Türkiye’de kalmaya devam etmiştir. Aile mülkleri müsadere edilmiş, 1970’li yıllarda liberalleşme döneminde bazı aile üyeleri Türkiye’ye geri dönebilmiştir.²⁵⁹

Çağdaş Dönemdeki İzleri

Günümüzde Cemil Paşa Konağı, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi tarafından restore edilerek kent müzesi olarak hizmet vermektedir. Bu müze, ailenin ve dönemin tarihine ışık tutan önemli bir kültür mirası unsurudur.⁶⁸

Hakkındaki Tartışmalar ve Değerlendirmeler

İngiliz İşbirliği İddiaları

Ekrem Cemil Paşa’nın İngiliz Binbaşı Noel ile ilişkileri, Türk tarihyazımında “dış güçlerle işbirliği” şeklinde yorumlanmıştır. Ancak bu yaklaşım, dönemin siyasi koşulları ve Kürt milliyetçilerinin içinde bulunduğu durumun anlaşılması açısından eleştirilmektedir.³⁶¹³²¹²²

Mahkeme Savunması Tartışmaları

Şark İstiklal Mahkemesi’ndeki savunması, bazı Kürt çevreleri tarafından “taktiksel” olarak yorumlanırken, bazıları tarafından “ihanet” olarak değerlendirilmiştir. Ancak cezaevinden çıktıktan sonra yazdığı anılarında Şeyh Said için “liderimiz” ifadesini kullanması, mahkemede verdiği beyanların taktiksel olduğunu göstermektedir.²⁴¹⁵

Sonuç

Ekrem Cemil Paşa, 20. yüzyıl Kürt siyasi hareketinin en önemli şahsiyetlerinden biri olarak tarihteki yerini almıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde aldığı kaliteli eğitim ve sahip olduğu sosyal statü sayesinde Kürt milliyetçiliğinin entelektüel temellerinin atılmasında öncü rol oynamıştır.³⁰³¹⁴

Yaşadığı dönemin siyasi koşulları, onun hem Osmanlı sistemine entegre bir kişilik olarak yetişmesine, hem de I. Dünya Savaşı sonrasında milliyetçi fikirlere yönelmesine neden olmuştur. İngilizlerle kurduğu ilişkiler, Kürt davasına uluslararası destek arayışının bir yansıması olarak değerlendirilebilir.³³²¹²²

Sürgün yıllarında yazdığı eserler, Kürt tarih bilincinin gelişmesine ve Kürt kimliğinin korunmasına katkı sağlamıştır. “Muhtasar Hayatım” ve “Muhtasar Kürdistan Tarihi” adlı eserleri, Kürt entelektüel mirasının önemli parçalarıdır.²⁸²⁶

Ekrem Cemil Paşa’nın hayatı, bir yandan dönemin Kürt aydınının karşılaştığı ikilemleri, diğer yandan Kürt milliyetçiliğinin gelişim sürecini anlamak açısından son derece değerlidir. Onun deneyimleri, hem Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş sürecini hem de modern Türkiye’nin kuruluş döneminde Kürt milliyetçiliğinin aldığı şekli anlamamıza yardımcı olmaktadır.

⁂