Ali Hariri – Eliyê Herîrî

Ali Hariri (Kürtçe: Eliyê Herîrî, 1009-1080), Kürt edebiyatının kurucu isimlerinden biri olarak kabul edilen, İslamiyet sonrası dönemde Kürtçenin Kurmanci lehçesiyle eser veren ilk büyük şairdir. Klasik Kürt edebiyatı tarihinde benzersiz bir yere sahip olan Hariri, Kürt kültürünün yazılı geleneğe geçişinin sembolik figürüdür ve divan edebiyatı döneminin Kürt edebiyatındaki öncüsü olarak kabul edilir.¹²

Doğumu ve Erken Yaşamı

Doğum Yeri ve Tarihi

Ali Hariri 1009 yılında (Hicri 400) Herîr köyünde dünyaya gelmiştir. Doğum yerinin kesin lokasyonu konusunda farklı rivayetler bulunmaktadır:²³¹

• Hakkari bağlantısı: Çoğu kaynak Herîr köyünün Hakkari’nin Şemdinli ilçesine bağlı olduğunu belirtir³⁴¹
• Erbil bağlantısı: Bazı kaynaklar köyün Erbil yakınlarında Dir Al Harir’de bulunduğunu öne sürer⁵
• Soran bölgesi: Aleksandr Jaba’nın verilerine göre köy Şemdinli bölgesinde yer almaktadır⁴³

Aile Yapısı ve Sosyal Çevre

Ali Hariri’nin babası erken yaşta vefat etmiş, bu nedenle amcasının himayesinde büyümüştür. Ailesi, bölgenin prestijli ailelerinden biriydi ve genç Hariri’nin eğitimine önem verilmiştir.²³⁴

Eğitim Hayatı ve Entelektüel Gelişimi

İlk Eğitimi

Hariri, küçük yaşta ilim öğrenmek amacıyla Şam’a gitmiştir. Bu dönemin eğitim merkezi olan Şam’da, İslami ilimlerle beraber Arapça ve Fars dili edebiyatını öğrenmiştir.³²

İleri Eğitimi

Şam’daki eğitiminin ardından Bağdat ve Musul gibi dönemin önemli ilim merkezlerinde öğrenimini sürdürmüştür. Bu şehirler, o dönemde İslam dünyasının en prestijli eğitim merkezleriydi.⁶²

Tasavvufi Eğitimi

Şeyh Ebü Ali Mağribi’nin sohbetlerinde bulunarak tasavvufi kemale ermiştir. Bu dönem, Hariri’nin şiirsel ve spiritüel kişiliğinin şekillenmesinde kritik bir rol oynamıştır.⁴³

Mesleki Yaşamı ve Geçim Kaynakları

Babasının vefatından sonra, amcasından meslek öğrenerek geçimini sağlamıştır. Bu meslek ne olursa olsun, Hariri’nin şiirle ve ilimle meşgul olmasına engel olmamış, aksine ona farklı sosyal katmanlardan insanlarla etkileşim kurma fırsatı vermiştir.²³

Edebi Kişiliği ve Sanat Anlayışı

Şiirsel Üslup ve Temalar

Ali Hariri’nin şiirleri İslami motifler, aşk ve Kurdistan sevgisi temelinde şekillenmiştir. Eserleri şu özelliklere sahiptir:⁷⁸

• Kurmanci lehçesi: İlk büyük Kurmanci şairi olarak bu lehçeyi sanat diline dönüştürmüştür¹²
• Divan geleneği: Kürt edebiyatında divan edebiyatı dönemini başlatmıştır¹²
• Mahlasları: Eliyo, Şêx Elî ve Herîrî mahlaslarını kullanmıştır⁹¹⁰¹

Halk Kültüründeki Yeri

Hariri’nin şiirleri halkın hafızasında özel bir yer edinmiştir:

• Gece okumaları: Şiirleri halk arasında geceleri okunur ve büyük etki bırakırdı³⁴
• Kalite standardı: “Eli Heriri’nin tadındadır” ifadesi, güzel şiir için kalite ölçütü haline gelmiştir⁴³
• Eğitim referansı: “Okudu da sanki Eli Heriri oldu” şeklinde eleştiri, onun entelektüel prestijini gösterir³⁴

Eserleri ve Yazınsal Mirası

Başlıca Eserleri

1. Dîvan: Kürtçenin Kurmanci lehçesiyle yazdığı İslami ve aşk şiirlerinden oluşan divan²
2. Maqamet: Arapça makam geleneğinin Kürt edebiyatındaki erken örneklerinden²

Eserlerinin Bugünkü Durumu

Hariri’nin eserlerinin tamamı günümüze ulaşamamıştır:

• İlk kayıt: Albert Socin 1887’de onun bir şiirine eserinde yer vermiştir⁹¹
• Modern araştırmalar: Sadık Bahadîn 1980’de bir divandan birkaç şiirini yayınlamıştır⁹¹
• St. Petersburg koleksiyonu: Margarita Borisavna Rudenko’nun araştırmalarına göre, el yazmalarından bir kısmı St. Petersburg’daki Şaltikov-Şçedrin Kütüphanesi’nde bulunmaktadır¹⁹

Modern Rekonstruksiyon Çalışmaları

Tehsîn İbrahîm Doskî, “Şerha Bermahiya Dîwana Eliyê Herîrî” başlıklı çalışmasında on şiirini eski el yazmalarından derlemiş ve ayrıntılı şerhlerle birlikte yayınlamıştır.¹¹⁹

Tarihi ve Kültürel Etkisi

Ahmed Xanî’nin Referansı

1. yüzyıl Kürt şairi Ahmed Xanî, Mem û Zîn eserinde Hariri’ye şu dizelerle atıfta bulunmuştur:

“Pê hey bikira ‘Elî Herîrî” (Ali Hariri’nin ruhunu diriltirdim)¹²¹

Bu atıf, Hariri’nin Kürt edebiyatındaki kurucu rolünün sonraki nesiller tarafından nasıl algılandığını gösterir.¹³¹⁴¹²

Mahmud Bazidi’nin Tanıklığı

1. yüzyıl Kürt bilgini Mela Mahmud Bazidi, Hariri hakkında şu bilgileri vermiştir:⁹

• İlk şair olduğu
• Bir divanının bulunduğu
• Şiirlerinin Kurdistan’da yaygın olduğu
• Herîr köyünde defnedildiği

Ölümü ve Mezarı

Ali Hariri 1080 yılında (bazı kaynaklara göre 1070) vefat etmiştir. Mezarının Cizre’de bulunduğu ve halk tarafından ziyaret edilen kutsal bir yer olduğu belirtilmektedir. Bu durum, onun sadece edebi değil, aynı zamanda manevi bir figür olarak da algılandığını göstermektedir.⁷¹³²

Edebiyat Tarihindeki Konumu

Öncü Rolü

Ali Hariri, Kürt edebiyatında birkaç açıdan öncü konumdadır:

• İlk klasik şair: İslamiyet sonrası dönemde Kürtçe yazan ilk büyük şair¹²
• Divan edebiyatının başlatıcısı: Kürt edebiyatında divan geleneğinin kurucusu¹²
• Kurmanci lehçesinin sanat diline dönüştürücüsü: Bu lehçeyi ilk kez yüksek edebiyat düzeyinde kullanan şair¹⁵¹⁶

Sonraki Nesillere Etkisi

Hariri’nin etkisi, kendisinden sonra gelen Kürt şairlerinde açıkça görülmektedir:

• Melayê Cizîrî (1570-1640): Kurmanci şiir geleneğinin devamcısı¹⁷¹²
• Feqiyê Teyran (1561-1640): Klasik dönemin diğer büyük ismi¹⁸¹²
• Ahmed Xanî (1650-1707): Hariri’yi açıkça referans alan ve “diriltmeye” çalışan şair¹⁴¹²

Modern Araştırmalar ve Değerlendirmeler

Akademik Çalışmalar

Hariri hakkında modern dönemde yapılan başlıca çalışmalar:

1. 1983-1985: Qanatê Kurdo’nun “Tarîxa Edebiyata Kurdî” çalışmaları²
2. 1992: İstanbul’da Awe Balî’nin antoloji çalışması²
3. 1992: Schallaburg’ta Kürt kültürü çalışmaları²
4. 2010’lar: Tehsîn İbrahîm Doskî’nin şerh çalışması¹¹⁹

Uluslararası Tanınma

Hariri’nin eserleri ve önemi, sadece Kürt entelektüelleri tarafından değil, uluslararası şarkiyatçılar tarafından da tanınmıştır. Encyclopedia Iranica gibi prestijli kaynaklarda yer alan makalelerde ondan bahsedilmektedir.¹⁹⁵

Tartışmalı Konular ve Farklı Görüşler

Yaşadığı Dönem Tartışmaları

Hariri’nin yaşadığı dönem konusunda bazı farklı görüşler bulunmaktadır:

• Geleneksel görüş: 1009-1080 tarihleri¹²
• Alternatif tarihlemeler: Bazı araştırmacılar daha geç bir dönem önerir⁵
• Haci Qader Koyi’nin görüşü: Abdul Rahman Jami’nin şiirine dayanarak daha geç bir dönem savunur⁵

Doğum Yeri Tartışması

Hariri’nin doğum yerinin kesin lokasyonu hala tartışma konusudur:

• Hakkari teorisi: En yaygın kabul gören görüş³¹
• Erbil teorisi: Amin Zaki Bag’ın öne sürdüğü görüş⁵
• Soran bölgesi teorisi: Aleksandr Jaba’nın savunduğu görüş³

Kültürel ve Sosyal Etkileri

Kürt Kimliğine Etkisi

Ali Hariri, Kürt kültürel kimliğinin oluşumunda kritik bir rol oynamıştır:

• Dil standardizasyonu: Kurmanci lehçesini yazı dili haline getirme konusundaki öncülüğü¹⁶¹⁵
• Kültürel hafıza: Kürt kültürel hafızasında kaynak figür olarak yer alması¹²¹⁶
• Edebi gelenek: Sonraki nesiller için edebi gelenek oluşturması¹⁸¹²

Bölgesel Etki

Hariri’nin etkisi, sadece Kürtler arasında kalmamış, bölgesel kültürel dinamiklere de katkı sağlamıştır:

• Çok kültürlü ortam: Dönemin çok kültürlü yapısında köprü görevi görmesi
• İslami kültürle entegrasyon: Kürt kültürünün İslami kültürle entegrasyonunda rol oynaması
• Fars ve Arap edebiyatları ile etkileşim: Bu edebiyatlardan etkilenirken özgün bir ses yaratması

Günümüzdeki Durumu ve Mirası

Modern Kürt Edebiyatına Etkisi

Ali Hariri’nin mirası, günümüz Kürt edebiyatında hala canlıdır:

• Referans figürü: Modern Kürt şairleri için örnek alınan figür
• Kültürel sembol: Kürt kültürel bağımsızlığının simgesi
• Araştırma konusu: Akademik çalışmalarda sürekli başvurulan kaynak

Dijital Çağda Hariri

Modern teknolojinin gelişmesiyle Hariri’nin eserleri ve yaşamı:

• Dijital arşivler: El yazmalarının dijital ortama aktarılması çalışmaları
• Online çeviriler: Eserlerinin farklı dillere çevrilmesi projeleri
• Akademik ağlar: Uluslararası araştırmacılar arası işbirliği artışı

Sonuç ve Genel Değerlendirme

Ali Hariri (Eliyê Herîrî), Kürt edebiyatının ve kültürünün şekillenmesinde çok kritik bir role sahip olan, 11. yüzyılın en önemli entelektüel figürlerinden biridir. 1009-1080 yılları arasında yaşadığı tahmin edilen Hariri, Kürt dilinin yazı dili olarak gelişmesinde öncü rol oynamış, divan edebiyatı geleneğini Kürt kültürüne kazandırmış ve sonraki nesiller için edebi bir miras bırakmıştır.¹²¹²

Hakkari’nin Herîr köyünde doğan ve Şam, Bağdat, Musul gibi dönemin prestijli eğitim merkezlerinde yetişen Hariri, aldığı kapsamlı eğitimi Kürt dilinde özgün eserler yaratmak için kullanmıştır. Şiirleri, sadece edebi değer taşımakla kalmamış, Kürt halkının kolektif hafızasına da önemli katkılar sağlamıştır.⁴³²

Modern dönemde yapılan araştırmalar, Hariri’nin eserlerinden günümüze ulaşan parçaların sınırlı olduğunu gösterse de, onun Kürt edebiyatına ve kültürüne etkisi tartışılmaz niteliktedir. Ahmed Xanî’nin 17. yüzyılda ona yaptığı atıftan, 21. yüzyıldaki akademik çalışmalara kadar, Hariri’nin mirası canlılığını korumuştur.^16141291

Ali Hariri, sadece bir şair değil, aynı zamanda Kürt kültürel kimliğinin inşasında rol almış bir kültür kurucusudur. Onun yaşamı ve eserleri, Kürt halkının entelektüel ve sanatsal potansiyelinin erken bir göstergesi olarak, gelecek nesillere ilham vermeye devam etmektedir.^{1212
1001011021031041051061071081091101111121131141151161171181191201211221231241251261272021222324252627282930313233343536373839404142434445464748495051525354555657585960616263646566676869707172737475767778798081828384858687888990919293949596979899}

1. https://davetmektebi.com/ali-hariri-eli-heriri/
2. https://tr.wikipedia.org/wiki/Ali_Hariri
3. https://occomahabad.wordpress.com/2019/07/06/jiyana-eli-heririkurt-sair-eli-heririnin-yasami/
4. https://occomahabad.wordpress.com/tag/ali-hariri-kimdir/
5. https://kurdshop.net/en/language/2503
6. https://www.amedtimes.com.tr/ali-hariri-kimdir
7. https://en.wikipedia.org/wiki/Ali_Hariri
8. https://www.kurdipedia.org/Default.aspx?q=20220125151239402764\&lng=8
9. https://www.bkmkitap.com/serha-bermahiya-diwana-eliye-heriri
10. https://www.bernamegeh.com/eli-heririnin-hayati-ali-hariri/
11. https://www.pirtukakurdi.com/urun/serha-bermahiya-diwana-eliye-heriri
12. https://www.kurdishinstitute.be/fr/classical-and-modern-kurdish-poetry-by-by-farhad-shakely/
13. https://zimannas.wordpress.com/wp-content/uploads/2017/01/magin_edward-thesis.pdf
14. https://www.academia.edu/12121513/Ehmedê_Xan%C3%AEs_Mem_%C3%BB_Z%C3%AEn_and_its_role_in_the_emergence_of_Kurdish_nationalism
15. https://www.sobider.net/FileUpload/ep842424/File/17.nâlî’nin_kurtce_divaninda_turkce_unsurlar_.pdf
16. https://jurnal.ar-raniry.ac.id/index.php/adabiya/article/download/24628/pdf
17. https://kurdistanchronicle.com/b/2808
18. https://kurdistanchronicle.com/b/3256
19. https://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-written-literature/
20. https://www.wikipedia.tr-tr.nina.az/Ali_Hariri.html
21. https://en.wikipedia-on-ipfs.org/wiki/Ali_Hariri
22. https://www.kurdipedia.org/default.aspx?lng=13\&q=20220125192633402803
23. http://dergipark.org.tr/tr/doi/10.32579/mecmua.1159887
24. http://dergipark.org.tr/tr/doi/10.34083/akaded.703792
25. https://dergipark.org.tr/tr/doi/10.28981/hikmet.396471
26. http://sosyalarastirmalar.com/cilt12/sayi62_pdf/1dil_edebiyat/kurt_halil.pdf
27. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1673820
28. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/413858
29. http://www.jshsr.org/DergiTamDetay.aspx?ID=2574
30. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1403435
31. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1899189
32. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/782738
33. http://www.tekedergisi.com/DergiTamDetay.aspx?ID=3813
34. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3325358
35. http://kutaksam.karabuk.edu.tr/index.php/ilk/article/download/1118/790
36. https://zenodo.org/record/1929340/files/article.pdf
37. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4030254
38. https://www.cambridge.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/BDDB73EEE4B047C51C39C1160425F3F4/S0020743822000836a.pdf/div-class-title-the-kurds-have-not-made-love-their-aim-love-sexuality-gender-and-drag-in-ehmede-xani-s-span-class-italic-mem-u-zin-span-div.pdf
39. http://www.tekedergisi.com/DergiTamDetay.aspx?ID=4320
40. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2059032
41. https://bd.org.tr/index.php/bd/article/download/497/493
42. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3620265
43. https://hakkari.ktb.gov.tr/yazdir?C2C635FBEF3021D408D087E81CDD543B
44. https://www.bismilhaber.com.tr/islamiyet-sonrasi-ilk-kurd-sair-kimdir
45. https://www.igdirdogusgazetesi.com/makale/1498/17/tarihte-kurt-islam-alimleri-bilim-insani-filozof-ve-liderl
46. http://kurdarastirmalari.com/yazi-detay-oku-110
47. https://zenodo.org/record/1831486/files/article.pdf
48. https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/2102/2102.12109.pdf
49. https://zenodo.org/records/7011729/files/(BJMES) Review – A revolution in rhyme poetic co option under the Islamic Republic.pdf
50. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13530194.2022.2025763
51. http://jgu.garmian.edu.krd/article_114091.html
52. https://www.scipress.com/ILSHS.26.119.pdf
53. https://arxiv.org/pdf/2109.14934.pdf
54. https://www.cambridge.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/7D6B4FAB980FB45DA7AE7EDB4A25DF59/S0021086223000695a.pdf/div-class-title-the-isfahan-anthology-project-div.pdf
55. http://uu.diva-portal.org/smash/get/diva2:1536725/FULLTEXT01
56. https://zenodo.org/record/2237576/files/article.pdf
57. https://zenodo.org/record/1790661/files/article.pdf
58. https://brill.com/downloadpdf/journals/phen/6/3-4/article-p402_6.pdf
59. https://www.mcser.org/journal/index.php/mjss/article/download/6731/6445
60. https://ppublishing.org/media/uploads/journals/article/Arts-2_p139-142.pdf
61. https://www.scienceopen.com/document_file/7a000f5a-5796-4f51-a78a-ac7cfa4b2beb/ScienceOpen/arabstudquar.42.4.0287.pdf
62. https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/05786967.2021.1889929?needAccess=true
63. https://zenodo.org/record/1742176/files/article.pdf
64. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9891497/
65. https://hakkari.edu.tr/Document/12/12-11820229295172.pdf
66. https://www.scribd.com/document/477172778/Michael-M-Gunter-Historical-Dictionary-of-the-Kurds-2003
67. https://vdoc.pub/documents/historical-dictionary-of-the-kurds-2trvdi610hh0
68. https://archive.org/download/makamatorrhetori00hariiala/makamatorrhetori00hariiala.pdf
69. https://repository.lsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=6211\&context=gradschool_dissertations
70. https://techniumscience.com/index.php/socialsciences/article/view/8376
71. https://ejournal.um.edu.my/index.php/MUQADDIMAH/article/view/52660
72. https://journal.uii.ac.id/IJIIS/article/view/32058
73. http://www.internationaljournalcorner.com/index.php/theijhss/article/view/158364
74. https://e.journal.zabagsqupublish.com/index.php/zijis/article/view/2
75. https://journal.as-salafiyah.id/index.php/sahri/article/view/143
76. https://zenodo.org/record/1474934
77. https://international.aripi.or.id/index.php/IJSIE/article/view/111
78. https://al-kindipublisher.com/index.php/jhsss/article/view/6733
79. https://www.semanticscholar.org/paper/fc12b2bc72418fe1f9e083b231a2ec08adb40df7
80. https://www.mdpi.com/2077-1444/10/12/662/pdf
81. https://brill.com/downloadpdf/journals/mtsr/33/2/article-p173_6.pdf
82. https://alhayat.or.id/index.php/alhayat/article/download/349/166
83. https://journal.formosapublisher.org/index.php/fjmr/article/download/8063/8022
84. https://www.cambridge.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/01E841402690B487B77A467502B9E8A2/S0021086224000215a.pdf/div-class-title-scholarly-circles-and-the-transmission-of-knowledge-bah-al-d-n-al-mil-d-1030-1621-and-his-mobile-scholarly-circle-in-safavid-iran-div.pdf
85. https://zenodo.org/record/2120142/files/article.pdf
86. https://www.qeios.com/read/217Y7D/pdf
87. https://journal.formosapublisher.org/index.php/ajpr/article/download/12053/11752
88. https://attarbiyah.iainsalatiga.ac.id/index.php/attarbiyah/article/download/4456/pdf
89. https://app.alreq.com/en/AuthoredBooks/AuthoredBook/0b072516-73d9-442b-763b-08d763d407bc
90. https://tr.wikipedia.org/wiki/Mahmud_Beyazidi
91. https://en.wikipedia.org/wiki/Wahbi_al-Hariri
92. https://www.cambridge.org/core/journals/iranian-studies/article/eli-teremaxi-and-the-vernacularization-of-medrese-learning-in-kurdistan/51D200EEA08022864DF305FF85CD2498
93. https://archive.org/download/plainliteraltran10burtiala/plainliteraltran10burtiala.pdf
94. https://www.academia.edu/106699468/Tales_of_Woe_Ruthless_Foes_and_Patriotic_Heroes_A_Historical_Literary_Study_of_Kurdish_Dis_unity_in_the_Early_Modern_Era
95. https://www.academia.edu/78743659/Kurdish_Art_and_Identity
96. https://scholar.harvard.edu/files/droxburgh/files/muq_30_roxburgh.pdf
97. https://pure.uva.nl/ws/files/62840839/_15700607_Die_Welt_des_Islams_Between_Islamic_Learning_and_Philological_Nationalism_Mullah_Mahm_d_Bayaz_d_s_Auto_ethnography_of_the_Kurds.pdf
98. https://www.scirp.org/journal/paperinformation?paperid=131867
99. https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/14702029.2024.2306742?needAccess=true
100. https://www.mdpi.com/2076-0752/12/2/45/pdf?version=1677546935
101. https://www.mdpi.com/2077-1444/13/9/821/pdf?version=1662293075
102. https://www.nomos-elibrary.de/10.5771/9783956505430-117.pdf
103. https://www.cambridge.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/2E16DEF40AD30AE8B2DF3351F3CB2D9A/S2151348123000198a.pdf/div-class-title-the-amazigh-novel-mythology-of-origins-and-return-of-the-repressed-a-titrological-approach-div.pdf
104. https://zenodo.org/record/2170536/files/article.pdf
105. https://www.scienceopen.com/document_file/8e26255e-e3f9-4d7f-8134-a4a0e219dc71/ScienceOpen/REORIENT_7_1_The%20Time%20of%20Epistemic%20Domination.pdf
106. https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/7662/23177
107. https://ejournal.stitpn.ac.id/index.php/palapa/article/download/3525/1769
108. https://justiceforkurds.org/2021/07/21/literature-ahmad-khani-founder-of-kurdish-nationalism/
109. https://www.sosyalarastirmalar.com/articles/some-miniatures-of-maqamat-manuscript-registered-in-suleymaniye-library-esadefendi-2916.pdf
110. https://en.wikipedia.org/wiki/Mem_and_Zin
111. https://en.wikipedia.org/wiki/Kurdish_literature
112. https://www.loc.gov/item/2021667393/
113. http://www.mesopotamia-ita.com/Mem_u_Zin/Leezenberg_Kurdipedia.pdf
114. https://en.wikipedia.org/wiki/Maqamat_al-Hariri
115. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4370173
116. https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2015/85247/0001.PDF
117. https://pure.uva.nl/ws/files/144591580/10.4324_9781315627427-7_chapterpdf.pdf
118. https://digibug.ugr.es/bitstream/10481/69167/1/JETT_Volume%2012_Issue%201_Pages%2094-103.pdf
119. https://zenodo.org/record/2506983/files/article.pdf
120. https://shareok.org/bitstream/11244/25321/1/10.1177.107769907004700413.pdf
121. https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/2112/2112.13322.pdf
122. https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269316306256
123. https://dspace.spbu.ru/bitstream/11701/8730/1/Twelve Years of Access to Electronic Serials in Russia_accepted.pdf
124. https://qr.urfu.ru/ojs/index.php/qr/article/download/qr.677/3429
125. https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030642207800700601
126. https://www.mdpi.com/2571-9408/6/3/170/pdf?version=1679384413
127. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10535574/