Prof. Dr. Fuat Sezgin

Prof. Dr. Fuat Sezgin (1924-2018), İslam bilim tarihi alanında çığır açan çalışmalarıyla dünya çapında tanınan bilim insanı ve araştırmacıdır. 27 dili konuşan çok dilbilimci, 17 ciltlik başyapıtı “Geschichte des arabischen Schrifttums” ile İslam medeniyetinin bilim tarihindeki yerini dünyaya kanıtlamıştır.¹²

Doğumu ve Erken Yaşam Dönemi

Fuat Sezgin, 24 Ekim 1924 tarihinde Bitlis’te dünyaya geldi. Babası Mirza Mehmet Efendi, annesi Cemile Hanım’dır. İlkokulunu Doğubayazıt’ta, ortaokul ve lise eğitimini ise Erzurum’da tamamladı.²³⁴¹

Çocukluk ve Gençlik Yılları

Çocukluğundan itibaren mühendis olmak isteyen Sezgin, matematik ve teknik bilimlere olan ilgisiyle dikkat çekiyordu. Bu hedefiyle 1943 yılında İstanbul’a geldi.³¹²

Eğitim Hayatı

İstanbul Üniversitesi Dönemi (1943-1951)

Fuat Sezgin’in akademik yaşamındaki en kritik dönüşüm 1943 yılında yaşandı. Matematik okuyup mühendis olmak için İstanbul’a gelen Sezgin, bir akrabasının tavsiyesi üzerine katıldığı İstanbul Üniversitesi Şarkiyat Araştırmaları Enstitüsü’ndeki bir seminerde hayatını değiştiren karşılaşmayı yaşadı.⁵³

#### Hellmut Ritter’le Karşılaşma

Alman oryantalist Hellmut Ritter (1892-1971) tarafından verilen seminere katılan Sezgin, hocasının anlattıklarının büyüleyici etkisi altında kaldı. Ritter’in modern bilimin oluşumunda özellikle 9. ve 13. yüzyıllar arasındaki Endülüs ve Abbasi devletlerindeki bilim adamlarının da önemli katkıları olduğunu vurgulaması üzerine bu alana yöneldi.¹³

#### Arapça Öğrenme Süreci

1943 yılında Türkiye’de üniversite öğretiminin askıya alınması nedeniyle ortaya çıkan uzun aranın değerlendirilmesi için Ritter, öğrencilerine Arapça öğrenmelerini tavsiye etti. Fuat Sezgin bu tavsiyeyi ciddiye alarak Cerîr et-Taberî’nin tefsirini Türkçe tercümesini içeren kitaplarla karşılaştırmaya karar verdi.⁶⁵

Altı ay boyunca her gün 17 saat Arapça çalışan Sezgin, bu sürenin sonunda Taberî tefsirinin Arapçasını gazete okur gibi okuyabilir hale geldi. Hellmut Ritter, Ebû Hamid el-Gazalî’nin İhyâu Ulûmi’d-Dîn kitabını okuması için Fuat Sezgin’in önüne koyduğunda, öğrencisinin bunu kolayca başarabilmesine çok memnun oldu.⁷⁵⁶

#### Çok Dilli Eğitim

Dil öğrenmede büyük yeteneğe sahip olan Fuat Sezgin’e Ritter, beş dile aynı anda başlayarak her yıl yeni bir dil öğrenmesini önerdi. Sezgin bu yüksek çalışma temposunu ileri yaşlarına kadar devam ettirdi.⁸⁶

Lisans ve Doktora Dönemi

1947 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arap ve Fars Filolojisi Bölümü’nden mezun olan Sezgin, aynı zamanda “Bedî’ İlminin Gelişimi ve İstanbul’daki Bedîyât Yazmalarının Katalogu” adlı lisans tezini de tamamladı.⁷

#### İlk Doktora Tezi

1950 yılında Ebû Ubeyde Ma’mer İbn el-Müsennâ et-Teymî’nin (ö.210/824-5) “Mecazu’l-Kur’an” adlı tefsiri üzerine doktora tezini tamamladı. Bu çalışma Kur’an’da gerçek anlamı dışında kullanılan mecazi ifadeler hakkındaydı.⁹⁷

#### İkinci Doktora Tezi – “Buhari’nin Kaynakları”

1954 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı bölümünde “Buhari’nin Kaynakları” adlı ikinci doktora tezini tamamladı. Bu teziyle doçent unvanı aldı.⁹¹

Bu çalışması ile hadis kaynağı olarak İslam kültüründe önemli bir yere sahip olan Buhari’nin (810-870) bir araya getirdiği hadislerin, biline gelenin aksine sözlü kaynaklara değil; İslam’ın erken dönemine, hatta 7. yüzyıla kadar geri giden yazılı kaynaklara dayandığı tezini ortaya attı. Bu tez Avrupa merkezli oryantalist çevrelerde hâlâ tartışılmaktadır.²¹⁹

Akademik Kariyeri

Türkiye’deki Dönem (1950-1961)

1950-1953 yılları arasında Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde asistanlık yaptı. 28 Şubat 1953 tarihinde Zeki Velidi Togan’ın başkanlık yaptığı İstanbul Üniversitesi Umumi Türk Tarihi Kürsüsü’nde asistanlık görevine başladı.⁴⁹⁷

1954 yılında İslam Araştırmaları Enstitüsü’nde doçent oldu ve burada tarihçi Zeki Velidi Togan ile çalıştı.¹⁹

#### Alexander von Humboldt Bursu

1957 yılında merkezi Almanya’da olan ve tüm dünyadaki bilim insanlarını destekleyen Alexander von Humboldt Vakfı bursunu kazandı. Bu burstan faydalanarak ilmî incelemelerde bulunmak ve Almancasını ilerletmek için 1957-58 yılları arasında Almanya’da bulundu.⁴⁷

27 Mayıs 1960 Darbesi ve Sürgün

27 Mayıs 1960 askeri darbesi sonrası oluşturulan Milli Birlik Komitesi’nin (MBK) aldığı kararla üniversitelerden uzaklaştırılan, “147’likler” olarak bilinen akademisyenler arasında yer aldığını bir gün üniversiteye giderken aldığı gazeteden öğrendi.²

Kendisine daha önce yurt dışından yapılan çok sayıda teklifi ülkesine olan sevgisi ve bağlılığı dolayısıyla reddeden Sezgin, verilen karar sonrasında iki ABD’li ve Frankfurt Üniversitesi eski rektörü olan dostlarına mektup yazıp yurt dışına gitmek istediğini bildirdi.²

Almanya Dönemi (1961-2018)

#### Frankfurt Üniversitesi’nde Başlangıç

1961 yılında Almanya’ya giden Fuat Sezgin, Frankfurt Üniversitesi’nde önce misafir doçent olarak dersler verdi. 1965 yılında Frankfurt Üniversitesi’nde profesör oldu.¹⁰⁹

#### Câbir İbn Hayyân Üzerine İkinci Habilitasyon

Câbir İbn Hayyân hakkında hazırladığı ikinci tezini 1965’te Goethe Üniversitesi Doğa Bilimleri Tarihi Enstitüsü’ne sunan ve bir yıl sonra profesörlüğe yükseltilen Sezgin, oradaki bilimsel çalışmalarının ağırlık noktasını Arap-İslam kültür çevresinde tabii bilimler tarihi alanı olarak belirledi.¹¹¹²¹⁰⁹

Özel Yaşamı

Evlilik ve Aile

1965 yılında kendisi gibi şarkiyatçı olan Ursula Sezgin ile evlendi. Kızları Hilal, 1970 yılında dünyaya geldi.¹²¹³¹⁴¹⁵

Dil Becerileri

Fuat Sezgin’in en dikkat çekici özelliklerinden biri çok dil bilmesiydi. Süryanice, İbranice, Latince, Arapça ve Almanca da dahil 27 dili çok iyi derecede biliyordu. Kendisi bu konuda gelen sorulara, “Hayır mübalağa ediyorlar. Bu kitabı yazmak için bilimler tarihinde birçok eski dili bilmem lazım, Avrupalı etütleri okumam lazım. Zaruri bulduğum zaman hemen bir dili öğrenmeye çalışıyorum” diyerek cevap vermişti.¹⁶¹⁷¹⁸¹²⁸

Başyapıtları ve Eserleri

Geschichte des arabischen Schrifttums (GAS)

Fuat Sezgin’in en önemli eseri, henüz İstanbul’da iken başladığı “Geschichte des arabischen Schrifttums” (Arapça Yazma Eserler Literatürü Tarihi) adlı çalışmasıdır. Bu eser 17 cilt ve 8820 sayfadan oluşmaktadır.¹⁹²⁰¹⁰⁹

#### Eserin Kapsamı ve Önemi

Carl Brockelmann’ın “Geschichte der arabischen Litteratur” adlı eserine başlangıçta bir ek olarak tasarlanan bu çalışma, ilerleyen yıllarda tamamen müstakil bir eser haline geldi.²¹

İlk cildi 1967’de, son cildi ise 2015 yılında yayımlanan bu eser, şarkiyatçılık çalışmaları için kaynak eser haline gelmiş ve hâlâ aşılamamıştır.²²¹⁰⁹

#### Ciltlerin İçeriği

Eserin ciltleri şu konuları kapsamaktadır:²³²⁴

Cilt 1 (1967): Kur’an bilimleri, hadis, tarih, fıkıh, kelam ve tasavvuf
Cilt 2 (1975): Edebiyat/Şiir
Cilt 3 (1970): Tıp, Farmakoloji, Zooloji, Veterinerlik
Cilt 4 (1971): Simya, Kimya, Botanik, Ziraat
Cilt 5 (1974): Matematik
Cilt 6 (1978): Astronomi
Cilt 7 (1979): Astroloji, Meteoroloji ve ilgili bilimler
Cilt 8 (1982): Leksikografi
Cilt 9 (1984): Gramer
Cilt 10-12 (2000): İslam’da matematiksel coğrafya ve haritacılık
Cilt 13-17: Çeşitli konular ve genişletmeler

Türkçe Çeviriler

GAS’ın Türkçe çevirisi “Arap-İslam Bilimleri Tarihi” adıyla Dr. Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Araştırmaları Vakfı (İBTAV) tarafından 17 cilt olarak yayımlanmaktadır.²⁵²¹

Diğer Önemli Eserleri

#### Wissenschaft und Technik im Islam

Müzede bulunan objeleri tanıtmak ve İslam kültür çevresindeki bilimsel gelişmeyi göstermek için hazırladığı “Wissenschaft und Technik im Islam” (İslam’da Bilim ve Teknik) adlı kataloğu 2003 yılında Türkçe, Almanca, İngilizce, Fransızca ve Arapça olmak üzere beş dilde yayınlandı.²⁶¹⁰

#### Tıpkıbasım Serisi

Coğrafya, Avrupalı seyyahların Seyahatnameleri, Matematik ve Astronomi, Tıp, Felsefe, Müzik, Nümizmatik, Tarih yazımcılığı ve bilimler tasnifi konularında orijinal eserlerin tıpkıbasımlarını ve bu konuda araştırmalar yapmış batılı bilim adamlarının çalışmalarının yeniden basımlarını içeren seriler halinde 1300 cilt civarında yayını bulunmaktadır.²⁷²³

#### Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften

1984 yılından beri yayınlanan bu dergi, enstitünün en önemli periyodik yayınlarından biridir. Dergi Arapça, İngilizce, Fransızca ve Almanca dillerinde makaleler yayımlamaktadır.²⁸²⁹²³

Kurumsallaşma Çalışmaları

Arap-İslam Bilimleri Tarihi Enstitüsü (Frankfurt)

1978 yılında Suudi Arabistan Kral Faysal Vakfı tarafından İslami bilimler alanında verilen ödülü ilk alan kişi olan Sezgin, bu desteği kullanarak 1982 yılında J.W. Goethe Üniversitesi’ne bağlı Arap-İslam Bilimleri Tarihi Enstitüsü’nü kurdu.³⁰³¹¹⁰²⁸

18 Mayıs 1982 tarihinde açılan enstitünün fahrî müdürlüğünü vefatına kadar yürüttü. Enstitünün kuruluş amacı, İslam kültürünün bilimler tarihi içinde hak ettiği konumu ortaya çıkarmak ve araştırmalarla tanıtmak olarak belirlendi.³⁰²⁸

İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi

#### Frankfurt Müzesi

1983 yılında Frankfurt’ta kurduğu müzede, İslam kültür çevresinde Müslüman bilginler tarafından yapılmış aletlerin ve bilimsel araç ve gereçlerin yazılı kaynaklara dayanarak yaptırdığı 800’den fazla numunelerini sergiledi.³²³³

#### İstanbul Müzesi

2005 yılında dönemin Kültür ve Turizm Bakanı Atilla Koç’un aynı nitelikte bir müzenin İstanbul’da kurulması isteğini bildirmesinin ardından, Prof. Dr. Fuat Sezgin’in öncülüğünde 25 Mayıs 2008 yılında Gülhane Parkı içerisinde İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi açıldı.³⁴³⁵³²

3500 m² sergi alanı ve toplam 585 adet alet, cihaz kopyaları, maket ve model koleksiyonu ile alanında Türkiye’de ilk, Frankfurt’tan sonra dünyada ikinci örneği teşkil eden müze, İslam bilginlerinin astronomi, tıp, geometri, coğrafya, optik, kimya ve denizcilik gibi alanlarda dünya bilim tarihine yaptığı katkıları zengin görsel malzemeyle sergilemektedir.²⁴³⁵³²

Ödülleri ve Tanınırlığı

Prestijli Ödüller

1978: Kral Faysal İslami İlimler Ödülü (Bu ödülü alan ilk kişi)³¹³⁶¹⁰
1980: Frankfurt am Main Goethe Plaketi³⁷
1982: Almanya 1. Derece Federal Hizmet Madalyası³⁸³⁷
2001: Almanya Üstün Hizmet Madalyası³⁷³⁸
2004: İran İslami Bilimler Kitab Ödülü³⁸
2009: Hessen Kültür Ödülü³⁸

Akademik Tanınırlık

TÜBA (Türkiye Bilimler Akademisi) Şeref Üyesi olan Sezgin, adına 2018 yılında “TÜBA-Fuat Sezgin Ödülleri” ihdas edildi. 2019 yılı T.C. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından “Prof. Dr. Fuat Sezgin Yılı” ilan edildi.³⁹⁴⁰⁴¹

Görüşleri ve Felsefesi

İslam Medeniyetinin Bilim Tarihindeki Rolü

Fuat Sezgin, orijinal kaynaklar üzerinde yaptığı araştırma ve çalışmalarıyla bilim ve medeniyet tarihindeki gelişmelerin birbirinden kopuk olmadığını, aksine bir bütünlük arz ettiği görüşünü taşıyordu.⁴²³²

“Yaratıcı Çağ” Kavramı

Sezgin, İslam bilimlerinin gerilemediğini sadece duraksadığını iddia ederek “Yaratıcı Çağ” adını verdiği ve VIII-XVII. yüzyılları kapsayan dönem boyunca İslam medeniyetinin bilim alanında sürekli üretken olduğunu savunuyordu.⁴³

Eleştiri Kültürü Üzerine

Sezgin’in tespitlerine göre Müslümanları üretken kılan eleştiri kültürünü besleyen temel dinamikler arasında özgüven, eleştiriye açıklık ve sürekli gelişme arzusu yer almaktadır.⁴⁴

Eleştiriler ve Tartışmalar

Oryantalist Çevrelerin Tepkileri

Sezgin’in hadislerin yazılı kaynaklara dayandığı tezine yönelik Batılı araştırmacılardan oluşan karşıt bir kampın oluştuğu belirtilmektedir. Goldziher ve Schacht’ın görüşlerine karşı akademik düzeyde verilmiş ilk cevap olmasına rağmen Sezgin’in tezinin İslam dünyasında hak ettiği ilgiyi gördüğünü söylemek güç olmaktadır.⁴⁵

Modern Bilim Tarihçilerinin Yaklaşımı

Bazı modern araştırmacılar Sezgin’in bazı tespitlerini tartışmalı bulsa da, İslam bilim tarihi alanındaki katkılarının tartışmasız önemi kabul edilmektedir.⁴⁶⁴⁷

Vefatı ve Mirası

Son Dönem ve Vefat

Fuat Sezgin, eserinin 18. cildini yazarken 30 Haziran 2018’de tedavi gördüğü hastanede 94 yaşında vefat etti. Sağlık sorunları nedeniyle tedavi gördüğü hastanede yaşamını yitirdi.⁴¹⁴⁸⁴⁹⁵⁰

Cenaze Töreni

1 Temmuz 2018 günü Fatih Camisi’nde kılınan cenaze namazına Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, TBMM Başkanı İsmail Kahraman, Başbakan Binali Yıldırım başta olmak üzere üst düzey devlet yetkilileri katıldı. Cenaze töreninin ardından Gülhane Parkı içerisinde bulunan İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi’nin önünde ayrılan kısma defnedildi.⁴⁹⁴¹

Kalıcı Mirası

#### Kurumsal Miras

Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Araştırmaları Vakfı (İBTAV): Çalışmalarının devamı için kuruldu⁵¹³⁹
Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Enstitüsü: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi bünyesinde faaliyet göstermektedir⁵²
İstanbul İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi: Gülhane Parkı’nda yer alan müze, Sezgin’in mirasını yaşatmaya devam etmektedir⁴⁸

#### Dijital Miras

Kütüphanesindeki 181 nadir matbu eser dijital ortama aktarılarak, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı’nın resmi sitesinde erişime açıldı.⁴⁸

#### Eğitim Bursu Programları

YTB (Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı) tarafından “Prof. Dr. Fuat Sezgin Üstün Başarı Bursu” programı yürütülmektedir.⁵³⁵⁴⁵⁵

Dünya Çapındaki Etkisi

Uluslararası Tanınırlık

Fuat Sezgin’in çalışmaları dünya çapında tanınmış ve birçok dile çevrilmiştir. “İslam’da Bilim ve Teknik” eseri Türkçe, İngilizce, Almanca, Fransızca, Rusça ve Kırgızca dahil 6 dilde yayımlanmıştır.²⁶

Bilim Diplomasisi

Sezgin’in mirası günümüzde “bilim diplomasisi” çerçevesinde değerlendirilmekte ve uluslararası köprüler kurma misyonuna sahip olduğu kabul edilmektedir.⁵⁶

Sonuç

Prof. Dr. Fuat Sezgin, 94 yıllık ömrünü İslam medeniyetinin bilim tarihindeki yerini dünyaya tanıtmaya adayan eşsiz bir akademisyen olarak tarihe geçmiştir. 27 dili konuşan çok dilbilimci kimliği, günde 17 saat çalışma disiplini ve 17 ciltlik “Geschichte des arabischen Schrifttums” başyapıtıyla İslam bilim tarihi alanında çığır açan çalışmalar yapmıştır.⁵⁷¹⁸¹²¹⁶

1960 darbesinde Türkiye’den ayrılmak zorunda kalmasına rağmen, hayatının son döneminde kurduğu İstanbul müzesi ve vakıf ile ülkesine dönüş yapmış, bilimsel mirasını gelecek nesillere aktarmaya odaklanmıştır. Bugün adına düzenlenen ödül programları, burs sistemleri ve devam eden akademik çalışmalar onun mirasının yaşatıldığının göstergesidir.⁴⁰⁵⁸³⁴⁵³⁴⁸²

Fuat Sezgin’in en önemli katkısı, Batı merkezli bilim tarihi anlayışına karşı İslam medeniyetinin bilimsel başarılarını somut verilerle ortaya koyması ve “İslam sadece antik bilgiyi aktardı” tezini çürütmesidir. Bu yönüyle sadece bir bilim tarihçisi değil, aynı zamanda İslam dünyasının özgüvenini yeniden inşa eden bir entelektüel olarak hatırlanmaktadır.⁴⁶⁴⁴⁴³

⁂