Melayê Cizîrî, 16. ve 17. yüzyıllarda yaşamış Kürt edebiyatının kurucu isimlerinden biri olan bir şair, mutasavvıf ve düşünürdür. Cizre’de doğup yetişen Cizîrî, Kürtçe şiirin temel taşlarını döşeyerek hem edebi hem de felsefi alanda kalıcı bir iz bırakmıştır. İslam düşüncesi ve Sufizm ile derin bağları olan eserleri, günümüzde bile akademik çalışmalara konu olmaya devam etmektedir.
Erken Yaşamı ve Eğitim
Melayê Cizîrî, 1570 yılında Cizre’nin Botan bölgesinde dünyaya geldi[1][2][5]. Asıl adı Şeyh Ahmed bin Muhammed el-Boti el-Cizîrî olarak kayıtlara geçse de, edebi kimliğiyle “Nîşanî” mahlasını kullanmıştır[1][2]. Kürtçenin yanı sıra Arapça ve Farsçaya hâkim olan Cizîrî, şiirlerini sadece Kürtçe kaleme alarak dilin edebi potansiyelini ortaya çıkarmıştır[1][5].
İlk eğitimini memleketi Cizre’de tamamladıktan sonra ilmini derinleştirmek için Bağdat, Suriye, Mısır ve İran’a seyahatler yaptı[1][2][5]. Bu yolculuklar sırasında felsefe, astroloji ve kehanet gibi disiplinler üzerine çalışmalarını sürdürdü. Özellikle İran’da şair Hafız-ı Şirazî ile tanışması, şiirlerinde belirgin bir etki yarattı[1][2]. Ayrıca Mevlânâ Celâleddîn Rûmî, Sadi-i Şirazî ve Molla Câmî gibi isimlerden de ilham aldığı bilinmektedir[1][5].
Kariyeri ve Edebi Çalışmaları
Cizîrî’nin en önemli eseri, “Dîwan” adını taşıyan ve Kürtçe şiirin başyapıtlarından biri kabul edilen divanıdır[3][4]. Bu eserde Sufi felsefesinin temel kavramlarını işleyen şair, hakikat-mecaz ikilemi, ilahi aşk, insanın ontolojik konumu ve bilginin kaynağı gibi temaları derinlemesine ele aldı[4]. Şiirlerinde peripatetik (Aristocu) ve işrakî (aydınlanmacı) felsefe ekollerinin izleri görülür[4].
Eserlerinde Kürt kültürünün yerel motifleriyle İslami öğretileri harmanlayan Cizîrî, şiirlerini teknik açıdan kusursuz kılmak için Arap ve Fars edebiyatlarının biçimsel özelliklerinden yararlandı. Örneğin, gazel ve kaside türlerindeki ustalığı, onu döneminin öne çıkan şairlerinden biri yapmıştır[1][4].
Felsefi ve Tasavvufi Görüşleri
Melayê Cizîrî’nin düşünce dünyası, Sufizm ile iç içe geçmişti. Eserlerinde bir mutasavvıfın hakikate ulaşma yolculuğundaki aşamaları detaylı şekilde betimledi[4]. İnsanı “ilahi bir tecelli” olarak gören şair, aşkı ise hakikate giden yolun temel taşı olarak yorumladı[4].
– Işık ve Tecelli: Şiirlerinde sıkça “nur” metaforunu kullanarak ilahi gerçekliğin tezahürlerini anlattı[4].
– Bilgi ve Marifet: Sufi geleneğindeki “marifet” kavramını, salt akılsal bilginin ötesinde bir sezgi ve içsel deneyim olarak ele aldı[4].
– İnsanın Konumu: İnsanı “küçük evren” (alem-i sagir) olarak tanımlayarak mikrokozmik bir varlık olduğunu vurguladı[4].
Bu görüşler, 17. yüzyıl İslam düşüncesinin genel karakterini yansıtırken, Cizîrî’nin özgün yorumlarıyla şekillenmiştir[4].
Eserleri ve Edebi Mirası
Cizîrî’nin Dîwan‘ı, Kürtçe yazılmış en kapsamlı şiir koleksiyonlarından biridir[3]. Eser, dilinin zenginliği ve felsefi derinliği nedeniyle günümüzde hala Kürt edebiyatının temel kaynaklarından biri olarak kabul edilir[4].
– Dîwan’ın Yapısı: Gazeller, kasideler ve rubailerden oluşan eser, aşk, tanrı arayışı ve insanın varoluşsal sorgulamaları gibi evrensel temaları işler[3][4].
– Dil ve Üslup: Kürtçenin Kurmanci lehçesiyle yazılan şiirler, imgeler ve semboller bakımından son derece zengindir[1][5].
Cizîrî’nin mirası, yalnızca edebiyatla sınırlı kalmamış; Kürt kimliğinin inşasında da önemli bir rol oynamıştır. Özellikle Kürtçenin edebi bir dil olarak gelişimine yaptığı katkı, onu milli bir figür haline getirmiştir[4][5].
Ölümü ve Sonrası
Melayê Cizîrî, 1640 yılında doğduğu şehir olan Cizre’de vefat etti[1][5]. Mezarı, Cizre’de hala ziyaret edilen önemli bir kültürel miras noktasıdır. Ölümünün üzerinden yüzyıllar geçmesine rağmen, eserleri Kürt edebiyatı ve İslami felsefe çalışmalarında referans alınmaya devam etmektedir.
Günümüzde Nûbihar Yayınları gibi kuruluşlar tarafından eserleri akademik analizlerle yeniden yorumlanmakta ve Kürtçe edebiyatın canlılığını korumasına katkı sağlamaktadır[4].
Kaynaklar
- [1] https://kurdipedia.org/default.aspx?lng=8&q=20220122074553402402
- [2] https://historyofkurd.com/english/2022/02/22/melaye-ciziri/
- [3] https://www.goodreads.com/book/show/37838980-d-wana-melay-cizir
- [4] https://www.pirtukakurdi.com/en/product/melaye-ciziri-portrait-of-a-sufi-between-reality-and-metaphor-63117
- [5] https://ku.wikipedia.org/wiki/Melay%C3%AA_Ciz%C3%AEr%C3%AE