Kürtçe şarkıları kaydeden ilk kadın şarkıcı olarak bilinen ve etkileyici sesinden dolayı “Siltana Kurda” (Kürt Sultanı) ismiyle anılan Meryem Xan, 1904 yılında Şırnak’ın Dêrgul köyünde dünyaya gelir. Dengbêj sanatına ve dengbêjlere değer veren bir aile ortamında büyür. Meryem Xan 10 yaşına geldiğinde Birinci Dünya Savaşı’nın başladığı, bölgede isyanların, Ermeni ve Süryani katliamlarının ve sürgünlerin yaşandığı bir dönemdir. Meryem Xan’ın ailesi de böyle bir ortamda Qamışlo’ya göç eder. Burada Kürt dili, edebiyatı ve siyasetine katkılarıyla Kürt tarihinde önemli bir yere sahip olan Bedirxan ailesiyle tanışırlar.
Meryem Xan bu dönemde divanlarda şarkı söylemektedir. Mehmet Bedirxan ile evlendikten sonra Bedirxan, Meryem Xan’ın şarkı söylemesine karşı çıkar. Meryem Xan, “Şarkı söylemeden yaşayamam. Kanımda sanat ve şarkılar var” diyerek ikna etmeye çalışsa da başarılı olamaz. Bedirxan, “Ya aşık olduğunu söylediğin ben ya da sanat” diyerek Meryem Xan’ı bir tercihe zorlar ve Meryem Xan da “Ben sanatsız yaşayamam. Sanatsız yaşarsam ölürüm” diyerek bu ilişkiyi bitirme kararı alır.
kayda alarak plak çıkarırlar. Bölgedeki birçok sanatçı da Bağdat’a sesini kaydetmek için gider. Meryem Xan da sesini kaydettirmek ister ve “Bağdat’a gidip sesimi kaydedeceğim. Sesimi kaydedeyim, o an öleyim” der, fakat 1936 yılında Bağdat’a gidene kadar 12 yıl Zaxo’da kalır. Bağdat’a geldiğinde amcasının kızı Elmas Xan ile birlikte yaşamaya başlar. Elmas Xan’ın evi aynı zamanda dönemin aydın, sanatçı ve siyasetçilerinin buluştuğu bir yerdir. Böylece Meryem Xan, Mihemed Arîf Cizrawî, Hasan Cizrawî, Nesrîn Şerwan (Şirnaq), Alî Merdan, Tahîr Tofik, Saîd Axayî Cizîrî, Fewzîyê Mihemed gibi birçok müzisyenle tanışma imkanı bulur ve onlarla birlikte söylemeye başlar. Kısa sürede Bağdat’da tanınan ve sevilen bir ses olur. İngiliz plak şirketleriyle ilişkilenerek ilk plağını çıkarır ve Kurmancî dilinde plak çıkaran ilk kadın ses sanatçısı ünvanını alır. Meryem Xan Soranî dilinde de “Dayîkî Cemal” isimli ilk plağı çıkarır.
1939 yılında açılan Bağdat Radyosu bir ses yarışması düzenler. Meryem Xan’ın da başvurduğu bu yarışmaya çok sayıda ünlü sanatçı katılır. Meryem Xan bu yarışmada birinci olur ve Bağdat radyosunda kadrolu olarak çalışmaya başlar. Bu dönemde birçok klam derler. Radyoda seslendirmiş olduğu klam sayısının 200 olduğu söylenir. MihemedArîfCizrawî Bağdat radyosuna verdiği bir röportajda Meryem Xan’ı: “Meryem Xan’ın elbiseleri moderndi. Ama ruhu, yaşamı, sanatı gelenekseldi, Kürtçe’ydi. Kürt adetlerine bağlıydı. Şarkı söylerken içten ve gönülden söylerdi. O an tüm bedeni şarkı ile dolardı” diyerek anlatır. Meryem Xan’ınen çok bilinen bestelerinden “Yadê Rebenê”/Çemê Bişêrika (Bışerike Deresi)’nde annesine seslenir:
Kaynaklar:
GÜNÜN KADINI: Meryem Xan | Ekmek ve Gül (ekmekvegul.net)
Kürt müziğinin efsanesi: Meryem Xan – Yeni Yaşam Gazetesi | Yeni Yaşam (yeniyasamgazetesi6.com)