Qazî Mihemed – Kadı Muhammed

Qazî Mihemed (Kürtçe: قازی محەممەد), İran Kürdistan’ında 1946 yılında kurulan Mahabad Cumhuriyeti’nin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanı olarak Kürt tarihinin en önemli figürlerinden biridir. İran Kürdistan Demokrat Partisi’nin (KDPI) kurucusu olan Qazî Mihemed, Kürt milliyetçiliğinin ve özgürlük mücadelesinin sembol isimlerinden biridir.¹²³⁴

Kişisel Bilgiler ve Aile Geçmişi

Doğum ve Erken Yaşam

Qazî Mihemed, 1 Mayıs 1893 tarihinde İran’ın Mahabad kentinde doğmuştur. Mahabad’ın önde gelen ailelerinden Kadı ailesinden gelen Qazî Mihemed, babasından Qazî Ali bin Qasim bin Mirza Ahmed, annesi ise Mokriyan krallığında tanınmış ‘Faidhullah Bag’ klanından gelmektedir.⁵⁶⁷⁸

Aile Yapısı

Qazî Mihemed’in ailesi dini ve hukuki otoritelerin yer aldığı köklü bir aileydi:

Babası: Qazî Ali – Mahabad’ın kadısı ve 1920’lerde İran hükümetine karşı Simko ile işbirliği yapmış bir lider⁹¹
Kardeşi: Sadrî Qazî – İran parlamentosunun bir üyesi¹⁰¹
Kuzeni: Muhammed Hüseyin Seyfi Qazî – Mahabad Cumhuriyeti’nde bakan¹¹¹

Çocukları

Qazî Mihemed’in çocukları:

Ali Qazî – 2022’de vefat eden oğlu¹²
Efat Qazî – Kızı, ailenin zorluklarını yaşamış¹³
Pavin Qazî – Diğer çocuğu¹⁴

Eğitim ve Entelektüel Gelişimi

Dini Eğitim

Qazî Mihemed, çocukluğunda Kutabhane denilen geleneksel din okulunda eğitim görmüştür. Babasından ve evde bulunan kitaplardan temel İslami eğitimini almıştır. Bu eğitim onun dini ve hukuki bilgisinin temelini oluşturmuştur.⁴¹⁵¹⁶¹

Dil Yetkinliği

Qazî Mihemed, döneminin aydınlarından farklı olarak çok sayıda dilde yetkin bir entelektüeldi:⁷¹⁷

Ana dili: Kürtçe (Sorani)
Farsça: İran’ın resmi dili
Arapça: Dini ve klasik metinler için
Türkçe: Bölgesel iletişim için
Fransızca: Avrupa dilleri arasında en yetkin olduğu¹⁷⁷
İngilizce: Temel düzeyde⁷¹⁷
Rusça: Temel düzeyde⁷

Entelektüel Kapasitesi

Qazî Mihemed, sadece çok dilli bir aydın değil, aynı zamanda İslami hukuk, fıkıh ve din konularında derin bilgi sahibi bir alimdi. Yüksek kültür düzeyi ve sosyal-politik gerçekleri doğru okuma yetisi onu döneminin en etkili liderlerinden biri haline getirdi.¹⁷⁷

Mesleki Kariyeri

Kadılık Dönemi

Babasının ölümünden sonra, 1930’larda Mahabad’da hakimliğe aday gösterildi ve babasının yerine kadılık görevini üstlendi. Kadı olarak hem dini hem de hukuki otoritesi olan Qazî Mihemed, toplumsal meselelerde söz sahibi bir konuma geldi.¹⁵¹

Vakıflar Müdürlüğü

Mahabad Vakıflar Dairesi Müdürlüğünü yaptıktan sonra kadılık görevine atanmıştır. Bu görevleri onun toplumsal ve dini konulardaki otoritesini pekiştirmiştir.¹¹⁵

Siyasi Kariyeri ve Organizasyon Kurma

Komala Örgütü ile Başlangıç

1943 yılında Hacı Davud Bahçesi‘nde kurulan Komala (Komeleyê Jinêweyê Kurdistan/Kürdistan Diriliş Topluluğu) örgütüne katıldı. Bu örgüt, Sovyetler tarafından desteklenen ve Kürtlerin özerkliğini savunan bir yapıydı.³¹⁸

İran Kürdistan Demokrat Partisi’nin Kuruluşu

16 Ağustos 1945 tarihinde, Mahabad’da İran Kürdistan Demokrat Partisi (KDPI)ni kurdu. Bu parti, önceki gizli örgüt Komeleyê Jiyanêweyê Kurdun yerine daha şeffaf ve modern bir siyasi parti olarak kurulmuştu.¹⁹²⁰²¹

Partinin Özellikleri

KDPI’nin kuruluş ilkeleri:²²¹⁹

Demokrasi ve özgürlük
Sosyal adalet
Cinsiyet eşitliği
Kürt ulusal hakları
İran içinde federal sistem

Mahabad Cumhuriyeti: Tarihsel Başarı

Cumhuriyetin İlanı

22 Ocak 1946 tarihinde, Mahabad’ın Çarçıra Meydanı‘nda (Chwar Chira Square) binlerce Kürdün katıldığı törenle Mahabad Cumhuriyeti‘ni (Kürdistan Cumhuriyeti) ilan etti.²³⁴¹

Devlet Sembol ve Yapıları

11 Şubat 1946 tarihinde kurulan Kürdistan Milli Meclisi (KMM) aşağıdaki kararları aldı:⁸²³¹

#### Resmi Semboller

Resmi dil: Kürtçe²⁴²³¹
Milli marş: “Ey Reqîb” (Ey Düşman)²⁵²⁶¹
Bayrak: Üstte kırmızı, ortada beyaz, altta yeşil ve üstünde 21 köşeli sarı güneş⁸²⁵¹

#### Hükümet Yapısı

Mahabad Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu (11 Şubat 1946):⁶¹¹

Askeri Yapılanma

Mela Mustafa Barzani, Irak Kürdistan’ından gelerek Mahabad Cumhuriyeti’nin Genelkurmay Başkanı ve Savunma Bakanı oldu. Barzani’nin deneyimli Peşmerga güçleri cumhuriyetin askeri omurgasını oluşturdu.²⁷²⁸²⁹

Toprak ve Nüfus

Cumhuriyetin sınırları şu şehirleri kapsıyordu:³²³

Başkent: Mahabad
Diğer şehirler: Bukan, Uşnu, Piran, Serdest, Bane, Sakız, Senendec, Miyandoab

Kültürel ve Sosyal Politikalar

Eğitim Devrimi

Mahabad Cumhuriyeti’nin en devrimci politikalarından biri eğitim alanındaydı:³⁰²³²⁴

Kürtçe eğitim: İlk defa resmi olarak Kürtçe eğitim başlatıldı
Kız çocukları için eğitim: Cumhuriyet ilan edildiği günden itibaren kız çocukları için okullar açıldı²
Zorunlu ilköğretim: Genel ve zorunlu ilköğretim sistemi kuruldu¹⁵⁸
Fakir ailelere destek: Yoksul ailelerinin çocuklarına para yardımı, giyecek ve ders kitapları verildi⁸¹⁵

Basın ve Yayın

Cumhuriyet döneminde basın-yayın örgütlenmesi yapıldı:¹⁸

#### Gazeteler ve Dergiler

Kurdistan gazetesi: Resmi gazete olarak çıkarıldı³¹³²
Kurdistan dergisi: 10 Ocak 1946’da yayın hayatına başlamış literatur dergisi³²⁸
Hawar dergisi: Yeni çıkarılan kültürel dergi³³⁸
Hilale dergisi: Diğer yeni yayın⁸

#### Radyo Yayıncılığı

10 Mart 1946‘da Sovyetler’in gönderdiği verici istasyonu ile Mahabad Radyosu yayın yapmaya başladı.⁸

Kadın Hakları

Mahabad Cumhuriyeti, kadın hakları konusunda çağının ötesinde politikalar uyguladı:³⁰

Kadınlar ilk defa okullara gönderildi
Cumhuriyetin kurulmasını kutlayan 23 önemli konuşmacının 2’si kadındı
Kadın eğitim kurumları kuruldu

Kültürel Canlanma

Kültürel çalışmaların önemini vurgulayan meclis, önemli kararlar aldı:¹⁵³⁰

İlk olarak Hejar ve Hêmen‘in şiir kitapları devlet matbaasında bastırıldı
Kürt folklorunun korunması ve geliştirilmesi
Kürt tarihinin ve kimliğinin güçlendirilmesi

Uluslararası İlişkiler ve Diplomasi

Sovyet Desteği

Mahabad Cumhuriyeti, İkinci Dünya Savaşı sonrası jeopolitik ortamda Sovyetler Birliği’nin desteği ile kurulmuştu:³⁴³⁵²³

Askeri donanım sağlanması (1.200 ve 5.000 tüfek gönderildi)
Kaptan Salahuddin Kazimov tarafından askeri danışmanlık
En az 60 Kürt’ün askeri eğitim için Sovyet Azerbaycan’ına gönderilmesi³⁴

Azerbaycan ile İlişkiler

3 Mayıs 1946‘da Azerbaycan Milli Hükûmeti ile işbirliği anlaşması imzalandı. Bu anlaşma karşılıklı destek ve koordinasyonu öngörüyordu.²³³

Uluslararası Tanınma Sorunu

Mahabad Cumhuriyeti, Birleşmiş Milletler tarafından tanınmadı. Bu durum cumhuriyetin diplomatik meşruiyetini zayıflatan önemli bir faktördü.³²³

Cumhuriyetin Çöküşü ve Sonuç

Sovyet Çekilmesi

1946 yılının Haziran ayında, uluslararası baskılar sonucu Sovyetler İran’dan çekilmeye başladı. Bu gelişme Mahabad Cumhuriyeti için kritik bir dönüm noktası oldu.³⁶²³³⁴

İran’ın Saldırısı

15 Aralık 1946 tarihinde İran ordusu Mahabad’ı işgal etti. Cumhuriyet yaklaşık 11 ay sürdükten sonra yıkıldı.⁴²³³⁴

Qazî Mihemed’in Tutumu

Qazî Mihemed, halkının katliamlara maruz kalmaması için İran yönetimiyle anlaşma kararı aldı. Kaçma fırsatı olmasına rağmen halkını terk etmeyi reddetti.³⁷⁶

İdam ve Şehitlik

Tutuklama ve Yargılama

İran ordusu Mahabad’ı işgal ettikten sonra, Qazî Mihemed ve yakın arkadaşları tutuklandı. Yargılama süreci siyasi motivasyonlara dayalı ve adaletsiz olarak değerlendirildi.³⁸⁴

İdam

31 Mart 1947 tarihinde, Qazî Mihemed cumhuriyetin ilan edildiği Çarçıra Meydanı‘nda idam edildi. Kendisiyle birlikte idam edilenler:³⁹³⁸⁴

Muhammed Hüseyin Seyfi Qazî (kuzeni, Savunma Bakanı)
Sadrî Qazî (kardeşi, parlamento üyesi)

İdam Öncesi Tutum

Qazî Mihemed, inançlarından vazgeçmeyi reddetti ve Kürt bağımsızlığına olan bağlılığını sürdürdü. Bu tutum onu Kürt halkının gözünde şehit konumuna yükseltti.³⁸

Fikri Görüşleri ve İdeolojisi

Kürt Milliyetçiliği

Qazî Mihemed’in milliyetçilik anlayışı şu temel öğeleri içeriyordu:²¹³⁰

Geleneksel ve İslami değerlere saygı
Kürt kimliğinin korunması ve güçlendirilmesi
Diğer dinlerden Kürtlere de saygı
Demokratik değerler

Din ve Devlet İlişkisi

Laik cumhuriyet kurmasına rağmen, dini değerlere saygılı bir yaklaşım sergiledi:²¹

Siyasi aktör olarak ciddiye alınmak
Sünni-Şii çatışması suçlamasından kaçınmak
Sovyet desteğini korumak
Farklı dinlerden Kürtlere saygı göstermek

Sosyal Adalet

Qazî Mihemed’in sosyal politikaları:³⁰

Zengin bir aileden geldiği halde halkın sorunlarına duyarlılık
Fakirlik ve cehaletle mücadele
Eğitime verilen önem
Kadın haklarının savunulması

Edebi ve Entelektüel Çalışmaları

Kültür Politikası

Qazî Mihemed, kültürel faaliyetlerin önemini vurgulayarak şu çalışmalara öncelik verdi:¹⁵⁸

Kürt şairlerinin eserlerinin basılması
Kürt edebiyatının geliştirilmesi
Halk kültürünün korunması

Medya ve İletişim

Cumhuriyet döneminde gerçekleştirilen medya faaliyetleri:³¹³²

İlk Kurdish-dil gazetesi kurdurma
Radyo yayıncılığı başlatma
Dergi ve kitap yayıncılığı örgütleme

Mirası ve Önemi

Kürt Tarihindeki Yeri

Qazî Mihemed, Kürt tarihinin en önemli figürlerinden biri olarak kabul edilir:¹⁶²⁴

İlk modern Kürt devletinin kurucusu
Kürt milliyetçiliğinin sembol ismi
Demokratik değerlerin savunucusu

Günümüzde Anılma

Qazî Mihemed’in mirası günümüzde şu şekillerde yaşatılmaktadır:

31 Mart: Her yıl şehitlik yıldönümünde anma törenleri³⁹³⁸
KDPI: Kurduğu parti halen faaliyetlerini sürdürüyor⁴⁰¹⁹
Kürt bayrağı ve marşı: Onun döneminde kabul edilen semboller halen kullanılıyor²⁶²⁵

Akademik Çalışmalar

Qazî Mihemed hakkında yüzlerce makale ve kitap yazılmıştır:⁶

Kürt araştırmacılar tarafından kapsamlı biyografiler
Yabancı diplomatlar tarafından anılar (William Eagleton Jr.’nin “Kürt Cumhuriyeti 1946” kitabı gibi)
Tarihçiler tarafından akademik çalışmalar

Tartışmalar ve İddialar

Doğum Tarihi Tartışması

Qazî Mihemed’in doğum tarihi konusunda farklı kaynaklarda küçük farklılıklar vardır:

Çoğu kaynak: 1 Mayıs 1893⁴¹⁵¹⁴
Bazı kaynaklar: 1900 veya 1901¹⁸¹⁵⁸

Siyasi Duruş Değerlendirmeleri

Qazî Mihemed’in siyasi duruşu farklı perspektiflerden değerlendirilmektedir:

Kürt perspektifi: Ulusal kahraman ve özgürlük savaşçısı
İran perspektifi: Toprak bütünlüğüne karşı isyan
Uluslararası perspektif: Soğuk Savaş dinamikleri içinde jeopolitik aktör

Sovyet İlişkilerinin Doğası

Sovyetler ile ilişkisi konusunda farklı yorumlar bulunmaktadır:

Pragmatik yaklaşım: Kürt haklarını elde etmek için gerekli ittifak
Bağımlılık eleştirisi: Sovyet kuklası devlet kurma suçlaması
Stratejik ortaklık: Karşılıklı çıkarlara dayanan işbirliği

⁂

19.Yüzyıl, Din, Mahabad, Rojhilat, Siyaset