Renas Jiyan

Rênas Jiyan (doğum adı: Zubeyir Avcı), 1974 yılında Kızıltepe’de (Kürtçe: Qoser), Mardin ilinde doğmuş, Kürt edebiyatının en önemli ve etkileyici isimlerinden biri olan şair, yazar, yayımcı ve düşünür. Modern Kürt şiiri ve edebiyatında yenilikçi yaklaşımıyla tanınan Jiyan, Kurmanji dilinde yazılan eserler aracılığıyla Kürt kültürü, dil ve kimliğinin korunması ve geliştirilmesi için mücadele etmiş, aynı zamanda felsefi ve sosyal-siyasi tartışmalara önemli katkıda bulunmuştur.¹²³

Doğum ve Erken Yaşam

Rênas Jiyan, 1 Şubat 1974 tarihinde Mardin ilinin Kızıltepe ilçesine bağlı Qoser köyünde dünyaya gelmiştir. Doğum adı Zubeyir Avcı olan Jiyan, Kürt ailesinde doğmuş ve ailesiyle birlikte Kızıltepe’de yaşamıştır. Çocukluk ve gençlik yıllarını, Kızıltepe’nin kültürel ve coğrafi ortamında geçirmiştir ve bu dönem, onun yazınsal ve düşünsel yetişkiliğine büyük ölçüde etki yapmıştır.²³

Eğitim ve Öğretim Kariyeri

Jiyan, ilkokul, ortaokul ve liseyi Kızıltepe’de tamamladıktan sonra, yüksek öğrenimini takip etmek için Diyarbakır’a geçmiştir. Dicle Üniversitesi (eski adı: Dicle Teknik Üniversitesi) Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü Sınıf Öğretmenliği programında öğrenim görmüş ve bu programı başarıyla tamamlamıştır. Üniversite eğitimini tamamladıktan sonra, öğretmen olarak çalışmaya başlamış ve uzun yıllar sınıf öğretmenliği görevini yerine getirmiştir.³⁴²

Tutuklama ve Sürgün (2002)

Jiyan’ın yaşamında kritik bir dönüm noktası, 2002 yılında yaşanan tutuklama olmuştur. Türk yetkilileri tarafından Mardin’de Kürt dili ve edebiyatı üzerine çalışmalar yaptığı gerekçesiyle Rênas Jiyan, toplam 12 kişi ile birlikte tutuklanmıştır. Bu tutuklamaya sebebiyet veren iddiaların başında, Kürt diline yönelik asimilasyon politikalarına karşı başlatılan faaliyetler ve Kürt dilinin akademik anlamda araştırılması yer almıştır. Tutuklamadan sonra işkenceye maruz kaldığı bildirilmiştir.⁴⁵²

Tutuklanmadan sonra, Jiyan sürüne (idari sürgün) maruz kalmış ve Türkiye’nin Karadeniz bölgesine gönderilmiştir. Bu sürgün döneminde, Jiyan çalışmalarını devam ettirme imkanı bulamamış olsa da, ideolojik ve estetik duruşunu korumayı başarmıştır.²⁴

Yönetici Tutuklama (2016)

Jiyan’ın ikinci kez tutuklanması, 1 Ekim 2016 tarihinde meydana gelmiştir. Türk polisi tarafından Diyarbakır’da ikamet ettiği evden yapılan baskında tutuklanmış, beş gün boyunca resmi görevlilerle görüşme yasağı uygulanmıştır. Tutuklama sırasında, kendisi ve aile üyeleri ciddi tehditlerle karşı karşıya kalmıştır. 6 Ekim 2016 tarihinde serbest bırakılmıştır. Jiyan, bu tutuklama işlemi hakkında konuştuğunda, basın özgürlüğü ve insan hakları ihlallerine karşı çıkmış ve faaliyetlerine devam edeceğini dile getirmiştir.⁶⁷⁴

Yayıncılık ve Kültür Faaliyetleri

2002 yılındaki sürgünün ardından, Jiyan öğretmenlik görevinden istifa ederek edebiyat ve yayıncılık alanına yönelmiştir. 2003 yılında Belkî Yayınları (Weşanên Belkî) kurmuş ve bu yayınevi, Kürt dilinde yayımlanacak yazılı eserlerin dünya’ya ulaştırılmasında kilit rol oynamıştır. Belkî Yayınları, Kürt şiiri, romanı, tiyatrosu ve felsefi eserleri yayımlayarak Kürt kültürüne muazzam bir katkı sağlamıştır.³²

2007 yılında, Jiyan Çirûsk Dergisi (Kovara Çirûskê) adında entelektüel bir dergi yayınlamaya başlamış ve bu derginin direkt yönetimi ve editörlüğünü üstlenmiştir. Çirûsk Dergisi, Kürt düşüncesi, sanatı ve dilinin dinamik bir müzayedesi haline gelmiş, Kürt aydınları ve sanatçılarının fikirlerini ortaya koydukları önemli bir platform olmuştur.²³

Felsefi Hareketi: Çirûskîzm (2003)

Rênas Jiyan’ın en önemli ve orijinal felsefî katkılarından biri, Çirûskîzm (Çirûskîzm) felsefik hareketinin kurulması olmuştur. 2003 yılında başlatılan bu hareket, ilk olarak “Çirûskîzm: Goşt û Agir û Hunerê Lêkolîneke Fenomenolojîk” (Çirûskîzm: Et, Ateş ve Sanat Üzerine Fenomenolojik Bir İnceleme) adlı teorik eseriyle tanıtılmıştır.³²

Çirûskîzm, Kürtçe felsefe ve teorinin temellerini oluşturmak amacıyla ortaya konulmuş bir hareket ve düşünsel akımdır. “Çirûsk” kelimesi Kürtçede “kıvılcım” anlamına gelmekte ve Jiyan’ın felsefesinde sanat, estetik, iletişim ve bilinç arasındaki dinamik ilişkiyi sembolize etmektedir. Bu hareket, Kürt toplumunun psikolojik, sosyal ve ontolojik durumunu fenomenolojik perspektiften çözümlemeyi amaçlamakta ve insan bilinci ile sanatsal ifade arasındaki etkileşime odaklanmaktadır.²

Edebi Eserleri ve Yazınsal Çalışmaları

#### Şiir Koleksiyonları

Janya (1999): Jiyan’ın ilk ve en ün ala şiir koleksiyonu, Doz Yayınları tarafından 1999 yılında yayımlanmıştır. “Janya” koleksiyonu, modern Kürt şiirinde yeni bir çığır açmış ve Jiyan’ı geniş okur kitlesi tarafından tanınan bir şair haline getirmiştir. Janya’daki şiirler, aşk, yalnızlık, kimlik arayışı, Kürt toplumunun sosyopsikholojik durumu gibi temaları işleyen, derin duygusal ve estetik içeriğe sahiptir. “Kar tanesi” imgesi Jiyan’ın şiirinde sıkça yer alan ve kadının güzelliği ile temizliği simgeleyen bir metaphordur.⁸⁹¹⁰¹²

Mexzena Xwînê (Mexzena Xwînê, “Kan Bankası”) (2003): Jiyan’ın ikinci şiir koleksiyonu, 2003 yılında Belkî Yayınları tarafından yayımlanmıştır. Bu koleksiyon, daha önceki eserinde olduğu gibi, toplumun acısı, Kürd deneyimi ve insanın psişik durumuna derinlemesine odaklanmaktadır.³²

Diêşiya (2013): Jiyan’ın bir başka şiir koleksiyonu olan Diêşiya, 2013 yılında Belkî Yayınları tarafından yayımlanmıştır.

Dîn û Şîn (2016): Din ve Şın adlı eseri 2016 yılında Belkî Yayınları tarafından yayımlanmıştır.

#### Romana ve Edebi Eserleri

Spîtama (2016): Jiyan’ın tarihî ve felsefî bir roman olan Spîtama, 2016 yılında yayımlanmıştır. Bu romanında, Kurds mitolojisi ve Zerdüştlük felsefesini işlemekte, tarihî ve felsefî unsurları bir araya getirmektedir.¹¹²³

Bacanên Pelçiqî (2017): 2017 yılında yayımlanan bu romana eserde, Jiyan Kürt feodalizmi üzerine yoğunlaşmış ve kadın karakterlerine geniş yer vermiştir.¹¹²³

Stranên Sor Niviştên Mor (2018): Bu poetik roman, 2018 yılında yayımlanmış ve şiirsel anlatıma dayanan karmaşık bir anlatı yapısı sunar. Romanın ismi, kırmızı ve mor renklerle ilişkili olup, duyguların ve imgelerin karışımını gösterir.¹²²³

Kavirên Anarşîst (Anarşist Çiftleri) (2024): Bu roman, 24 Aralık 2024 tarihinde Diyarbakır 4. Sulh Ceza Mahkemesi tarafından yasaklanmıştır. Jiyan, bu yasaklama kararını protesto etmiş ve bu uygulamanın sanat, edebiyat ve dil özgürlüğünü yok etmek olduğunu belirtmiştir.⁶

Ponijîn (2016): Roman türünde bir eseri.

Bîna Petêxan Ji Hêsirên Min Tê: Diğer romanlarından biri.

#### Tiyatro ve Performans Eserleri

Di Tuwaletê de (Tuvalette) (2006): Jiyan’ın sahne için yazmış olduğu bu tiyatro oyunu, 2006 yılında Belkî Yayınları tarafından yayımlanmıştır. Bu tek kişilik oyun, insan duygularının sınırlarını zorladığı noktada aniden bir “kıvılcım” (Çirûsk) ile biçim almakta, şiddet, çirkinlik ve insan öfkesini işlemektedir. Oyun, oyuncu Alan Ciwan tarafından sahnelenmiş ve 20. Afife Tiyatro Ödüllerinde Yılın En Başarılı Genç Kuşak Sanatçısı Ödülünü almıştır.¹³²³

#### Akademik ve Teorik Çalışmalar

Ji Şevê Re Çend Têgehên Dera Hanê (2008): Belkî Yayınları tarafından 2008 yılında yayımlanan bu eser, bağımlılık ve kavramlar hakkında bir inceleme ve tenkit yapıtıdır.²³

Çirûskîzm: Li Ser Goşt û Agir û Hunerê Lêkolîneke Fenomenolojîk (2012): Jiyan’ın filosofik temel eserlerinden biri olan bu kitap, 2012 yılında Belkî Yayınları tarafından yayımlanmıştır. Çirûskîzm hareketi için teorik altyapı sağlayan bu çalışma, fenomenolojik bir yaklaşım kullanarak, sanat, insan bilinci ve toplumsal deneyim arasındaki ilişkileri inceler.¹⁴³²

Qertên Zimên – Dil Kartları (2012): Dilbilim konularında hazırlanmış bu eseri.

Wêjeya Kurmancî: Pênûsên Çardehderb (Kurmanji Edebiyatı: On Dört Yazarın Eserleri) (2015): Bu analitik çalışma, Kurmanji dilinin edebi gelişimini ve farklı yazarların katkılarını incelemektedir.³²

Filosofik Görüşleri ve Etkileri

Rênas Jiyan’ın düşünsel çalışmaları, genel olarak şu temalar etrafında döner:

Postkolonyal Yaklaşım: Jiyan’ın şiirlerinde, Kürdistan’daki sömürgeci pratiklerin ve postkolonyal teori tarafından yorumlanması açıkça görülmektedir. Araştırmalar, onun eserlerinde sömürgecilik karşıtı ifadelerin sistemli bir şekilde yer aldığını ortaya koymaktadır.¹⁵¹⁶

Dil ve Kimlik: Kürt dilinin korunması ve geliştirilmesi, Jiyan’ın yaşam felsefesinin merkezinde yer almaktadır. Jiyan, asimilasyon politikalarından kurtulmak için Kürt toplumunun edebiyatına ve diline sahip çıkması gerektiğini vurgulamıştır.¹⁷¹⁸

Ruh ve Bilince Odaklı Felsefe: Çirûskîzm hareketi, insan bilincinin dinamik doğasına ve ruhsal deneyimin önemine vurgu yapmaktadır.

Kadın Sorunları ve Feminist Bakış: Jiyan’ın romanlarında kadın karakterler önemli rol oynamakta ve patriyarkal yapıların eleştirisi yapılmaktadır.

Şiirsel Özellikleri ve Estetik Anlayışı

Rênas Jiyan, modern Kürt şiirinde yenilikçi ve yaratıcı bir şair olarak bilinmektedir. Onun şiiri, gücünü ve estetiğini özgün imgelerden almaktadır. Jiyan’ın şiirlerinde kullanılan imajlar (kar, heykel, kütür, bulut vb.) sürreal ve sembolik bir karakter taşımakta, derinlemesine psikolojik ve sosyal anlamlar barındırmaktadır. Şiirlerinde, aşk, acı, kimlik arayışı, toplumsal sorunlar ve ruhsal çıkmazlar işlenmektedir.⁸

Beton şiir (concrete poetry) alanında Jiyan’ın deneysel çalışmaları, Kurmanji şiirinde yeni bir boyut açmıştır. 2000’li yılların başından itibaren, Jiyan gibi şairler, görselliliğe önem vererek ve formu deneyerek modern Kurmanji şiirini yenilemişlerdir.¹⁹

Sosyal ve Siyasi Tutumu

Rênas Jiyan, Kürt toplumunun sosyal ve siyasi sorunlarına karşı duyarlı bir entelektüel olmuştur. Açlık grevlerinde eylem yapan annelere destek vererek onları “birer şiir” olarak nitelendirmiş ve direniş eylemlerinin meşruluğunu savunmuştur. Aynı zamanda, Türkiye tarafından uygulanan asimilasyon politikalarına karşı açık bir tutum almış, özgürlük ve insan hakları savunuculuğu yapmıştır.²⁰¹⁸¹⁷

Kasım 2024 tarihinde, kendisinin “Kavirên Anarşist” adlı romanının devlet tarafından yasaklanması kararına şiddetle karşı çıkmış, bu yasağın sanat ve edebiyata karşı bir saldırı olduğunu belirtmiştir.⁶

Karakter ve Yazınsal Tasarımı

Rênas Jiyan, roman karakterlerini Kürdistan’ın özgürlüğü kadar özgür yaratmaya çalıştığını ifade etmiştir. Onun düşüncesine göre, karakterler ne kadar özgür ruhlu olursa, roman o kadar kendi içinde dinamik olur ve kendini okutabilir.¹⁷

Önemİ ve Etkileri

Rênas Jiyan, modern Kürt edebiyatında kritik bir yer tutmaktadır. Onun katkıları şu alanlarda belirgindir:

Edebî Yenililik: Şiir, roman ve tiyatro türlerinde yeni ve deneysel biçimler kullanması.

Dilsel Gelişim: Kurmanji dilinin zenginliğini ortaya koyup, kullanım alanını genişletmesi.

Felsefi Katkı: Çirûskîzm hareketi aracılığıyla Kürtçe felsefe geleneğinin gelişmesine katkı sunması.

Kültür Kurumları: Belkî Yayınları ve Çirûsk Dergisi aracılığıyla, Kürt kültür ve düşüncesinin yaşandığı bir ortam yaratması.

İnsan Hakları Savunuculuğu: Tutuklama, sürün ve sansürle karşı karşıya gelmesine rağmen, özgürlük ve insan hakları için savunuculuk yapması.

Uluslararası Tanınırlığı

Rênas Jiyan’ın çalışmaları, uluslararası insan hakları kuruluşlarının dikkatini çekerek tanınmıştır. Pen International ve Article 19 gibi kuruluşlar, 2016 yılındaki tutuklama hadisesini ve ekspresyon özgürlüğü sorununu gündeme getirmiştir. Jiyan’ın eserleri, Türkçe ve Kürtçe dışında diğer dillere de çevrilmeye başlanmış, Asymptote Journal gibi uluslararası yayınlarda eserleri yer almıştır.¹⁰⁴

Ödüller ve Tanınmalar

Rênas Jiyan, bugüne kadar resmi devlet ödülleri almamış olsa da, Kürt edebiyatı içinde geniş kabul görmüş ve saygı görmüştür. Tiyatro oyunları ödüllendirilmiş, akademik araştırmalar tarafından çalışmaları incelenen önemli bir yazardır.¹

Sonuç

Rênas Jiyan, 50 yaşında olan bir Kürt entelektüel olarak, şiir, roman, tiyatro, felsefe ve yayıncılık alanlarında derinlemesine çalışmalar gerçekleştirmiş, Kürt dilinin korunması ve geliştirilmesinde öncü rol oynamış ve insani değerlerin savunuculuğunu yapmıştır. Tutuklama, sürün ve sansür gibi sistemli baskılara karşın yılmayan tavrı, onun güçlü karakterini ve ilkeli duruşunu ortaya koymaktadır. Modern Kürt edebiyatının ve düşüncesinin en önemli figürlerinden biri olan Jiyan, yeni nesiller için ilham kaynağı olmaya devam etmektedir.

⁂

20.Yüzyıl, 21.Yüzyıl, Aktivizm, Bakur, Diğer, Dil Bilimi, Edebiyat, Kızıltepe, Kültür, Mardin, R, Sanat, Şiir, Z