Şeyh Said

Şeyh Said Efendi (1850-1925), Türkiye Cumhuriyeti tarihinin en önemli dini ve siyasi figürlerinden biridir. Asıl adı Şeyh Muhammed Said olan bu tarihsel şahsiyet, Hicri 1265 yılında (1850) Elazığ’ın Palu ilçesinde dünyaya gelmiştir. Ailesi 1822-1823 yıllarında Zaza mıntıkasına yerleşmiş olup, Nakşibendi tarikatının Halidiyye kolunun önemli şeyhlerindendi.¹²³⁴

Aile Geçmişi ve Kökenleri

Şeyh Said’in ailesi köklü bir dini geçmişe sahiptir. Babası Şeyh Mahmud Fevzi, annesi ise Gulê Hanım‘dır. Ailesi seyyid bir aile olup, kökleri Hz. Muhammed’e dayanmaktadır. Dedesi Palulu Şeyh Ali Sebdi’nin beş oğlu vardı: Şeyh Muhammed Nesih, Şeyh Mahmud Fevzi (Şeyh Said’in babası), Şeyh Hasan Naki, Şeyh Hüseyin Zeki ve Şeyh İbrahim.²⁵¹

Eğitim ve İlmi Formasyonu

Medrese Eğitimi

Şeyh Said, küçük yaşlardan itibaren kapsamlı bir dini eğitim almıştır. Palu, Elazığ, Diyarbakır ve Muş gibi şehirlerdeki medreselerde eğitim görmüştür. Bu medreselerde:⁵²

İslam hukuku (fıkıh)
Hadis ilimleri
Tefsir çalışmaları
Tasavvuf eğitimi

aldığı bilinmektedir.⁶⁵

Tarikat Eğitimi

Babasının vefatından sonra Nakşibendi tarikatının postnişini (lideri) olmuştur. Nakşibendi silsilesinde önemli bir yere sahip olan Şeyh Said, tarikatın Halidiyye kolunda faaliyet göstermiştir.⁴²

Akademik ve Dini Çalışmaları

Scholarly Contributions

Şeyh Said’in ilmi çalışmaları arasında en dikkat çekici olanı, Karabaş tecvidini Arapça’ya tercüme etmesidir. Bu çalışma, Kürt medreselerinde eğitim dilinin Arapça olması nedeniyle büyük önem taşımaktadır. Tecvid alanındaki bu çalışması, Kur’an-ı Kerim’in güzel ve düzgün okunması için Hz. Peygamber’den günümüze kadar şifahi olarak gelen bilgilerin yazıya geçirilmesi açısından değerlidir.⁷

Eğitim Faaliyetleri

Şeyh Said, kendisine bağlı medreselerde tecvid ilmine önem vermiş ve öğrencilerine bu ilmi okutmuştur. Ayrıca İslam hukuku, hadis ve tefsir alanlarında derinlemesine bilgi sahibi olarak müderris, mutasavvıf, müfessir ve muhaddis olarak tanınmıştır.⁵⁷

Aile Hayatı ve Evlilikleri

Şeyh Said’in beşi kız, beşi erkek olmak üzere on çocuğu olmuştur. İlk eşi Amine Hanım, ailesinin Rus Harbi nedeniyle Hınıs’tan Piran’a göç ettiği zaman rahatsızlanmış ve vefat etmiştir.⁵

Ardından Kürt Miralayı Hamidiye Alaylarının liderlerinden Cibranlı Halit Bey’in kız kardeşi Fatma Hanım ile evlenmiştir. Bu evlilik, Şeyh Said’in siyasi bağlantılarını da güçlendirmiştir.⁵

Siyasi ve Sosyal Faaliyetleri

Erken Dönem Aktivizmi

Şeyh Said, 20. yüzyılın başlarında, özellikle 1907’den itibaren yeni doğan Kürt milliyetçi hareketlerine yaklaşmaya başlamıştır. Hamidiye Alayları’ndan bazı subaylarla, özellikle daha önce bahsedilen Cibranlı Halit Bey ile yakın ilişkiler kurmuştur.⁸

Medya Takibi ve Güncel Olaylar

Şeyh Said, döneminin koşulları içinde basını takip etmekte, birçok dergi ve gazeteyi okumaktaydı. Özellikle M. Akif Ersoy’un yazılar yazdığı Sebil’ür Reşad Gazetesi’ne abone olduğu ve düzenli okuduğu bilinmektedir. Bu durum, onun güncel siyasi gelişmeleri yakından takip ettiğini göstermektedir.³

Dini Seyahatleri

Şeyh Said, birkaç kez Hac ibadetinde bulunmuştur. Ayrıca Buhara’ya seyahat ederek Şah-ı Nakşibendi’nin türbesini, Hindistan’a giderek Şeyh Abdullah Dehlevi’nin kabrini ziyaret etmiştir. Bu seyahatler, onun tasavvufi gelişimi ve uluslararası İslami ağlarla bağlantılarını güçlendirmiştir.³

1925 İsyanının Patlak Vermesi

İsyanın Nedenleri

Şeyh Said İsyanı’nın ana sebepleri şunlardır:⁹

Hilafetin kaldırılması (3 Mart 1924)
Medreselerin kapatılması
Din ve Vakıflar Bakanlığı’nın kaldırılması
Laiklik uygulamaları

Şeyh Said’in kendi ifadesine göre: “Medreseler kapatıldı. Din ve Vakıflar Bakanlığı kaldırıldı ve din mektepleri Milli Eğitim’e bağlandı. Gazetelerde birtakım dinsiz yazarlar dine hakaret etmeye, Peygamberimize dil uzatmaya cüret ediyorlar”.¹⁰¹¹

Piran Olayı (13 Şubat 1925)

İsyan, 13 Şubat 1925’te Piran köyünde (bugünkü Dicle) beklenmedik bir şekilde patlak vermiştir. Şeyh Said, kardeşi Şeyh Abdurrahim’in yanında bulunurken, jandarma müfrezesinin cemaatten bazı mahkumları teslim alması istemiş, bunun üzerine çatışma çıkmıştır.¹²¹³

Şeyh Said daha sonra mahkemede şöyle demiştir: “Vaka Piran’da alevlendi, biz de düştük içine ve işe başladık”.¹²

İsyanın Gelişimi ve Yayılması

İlk Aşama (Şubat 1925)

14 Şubat 1925’te Darhini (Genç) geçici başkent ilan edilmiş, Şeyh Said “Kürt bağımsızlık hareketinin komutanı” seçilmiştir. İsyan hızla yayılarak Lice, Hınıs, Çapakçur, Palu ve Elazığ merkezini ele geçirmiştir.¹¹⁰

Diyarbakır Kuşatması (Mart 1925)

İsyanın en kritik anı, 6-7 Mart 1925 gecesi Diyarbakır’ın kuşatılması olmuştur. Şeyh Said’in kuvvetleri 5,000-10,000 kişi ile şehri dört kapıdan aynı anda saldırmışlar, ancak Türk garnizonunun makineli tüfek ve havan topu ateşiyle geri püskürtülmüşlerdir.¹⁰

Yakalanması ve Yargılanması

Tutuklanması

Şeyh Said, 15 Nisan 1925’te Varto ile Muş arasındaki Çarınçur köyünde yakalanmıştır. İlginç bir şekilde, onu ele veren kişi bacanağı Binbaşı Kasım Ataç olmuştur.¹⁴⁴⁵

İstiklal Mahkemesi Yargılaması

26 Mayıs 1925’te Şark İstiklal Mahkemesi tarafından Diyarbakır’da yargılanmaya başlanmıştır. Mahkemede verdiği savunmada:⁴

İsyanın önceden tasarlanmış bir hareket olmadığını
Kendiliğinden geliştiğini
Amacının Diyarbakır’a kadar gidip ulemâ ile birlikte şer’i kanunların uygulanmasının gerekliliğini Ankara’ya bildirmek olduğunu

söylemiştir.⁴

İdam Kararı ve İnfazı

28 Haziran 1925’te Şeyh Said ile birlikte 46 kişi idam cezasına çarptırılmıştır. Ceza 29 Haziran 1925’te Diyarbakır’da infaz edilmiştir.¹⁵¹⁶¹⁴

Son Sözleri ve Ölümü

İdam Sehpasındaki Son Sözleri

Şeyh Said idam sehpası önünde şu tarihi sözleri söylemiştir:¹⁷

“Ve lâ ubâlî bi sulbî fî cuz’u-ir râda, İn kâne mesre`i fî- Allâh`i we fî`d-dîn”

“Benim bu değersiz dallarda asılmama pervam yoktur. Muhakkak ki mücadelem Allah ve dini içindir.”

Ayrıca ona atfen söylenen ve doğruluk payı bulunan bir söz de şudur: “Dünya yaşantımın sonu geldi. Kendimi milletimin yolunda feda ettiğime hiçbir şekilde pişman değilim. İlerde torunlarımızın bizden dolayı düşman ününde utanç duymamaları bizim için yeterlidir.”¹⁷

Boynuna ip geçirilmeden önce mahkeme üyelerinden Saib Bey ve Diyarbakır valisi Mürsel Bey’e dönerek “Mahşerde hesaplaşacağız” demiş ve idam edilmiştir.¹⁸¹⁷

Mezarı ve Kalıntıları

Bilinmeyen Mezar Yeri

Şeyh Said ve arkadaşlarının mezarının nerede olduğu hâlâ bilinmemektedir. Kişisel eşyaları dahi ailesine teslim edilmemiştir. Şeyh Said’in torunlarından Diyadin Fırat’a göre, Şeyh Said ve arkadaşlarının Dağkapı mevkiindeki Yenişehir sineması ve Askeri gazino arasında bir yerde olabileceği tahmin edilmektedir.¹⁷

Tarihsel Önemi ve Etkileri

İsyanın Sonuçları

Şeyh Said İsyanı’nın bastırılmasının ardından:¹⁶

Takrir-i Sükûn Kanunu çıkarıldı
İstiklal Mahkemeleri kuruldu
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatıldı
Tekke, zaviye ve türbeler kapatıldı
Şapka Kanunu çıkarıldı

Bu gelişmeler, Türkiye’nin laikleşme sürecini hızlandırmıştır.¹⁶

Kürt Tarihi Açısından Önemi

Şeyh Said İsyanı, “Kürtlerin ilk büyük ölçekli milliyetçi isyanı” olarak değerlendirilmektedir. Robert W. Olson’a göre bu isyan, modern Kürt milliyetçiliğinin başlangıç noktalarından biridir.¹⁹¹⁰

Çeşitli Bakış Açıları ve İddialar

Dini Motivasyon

İsyanın temel motivasyonunun dini olduğu görüşü güçlüdür. Mahkemede yargılananların neredeyse tamamı İslami amaçlarla harekete katıldıklarını beyan etmişlerdir. İsyan, devletin dini hukuktan uzaklaşmasına ve halifeliğin kaldırılmasına tepki olarak başlamıştır.²⁰

Milliyetçi Boyut

Diğer yandan, isyanın Kürt milliyetçi karakteri de inkâr edilemez. Şeyh Said’in kardeşi Abdurrahim ve isyandaki diğer liderler, bağımsız bir Kürt devleti kurma hedeflerini açıkça ilan etmişlerdi.¹³

İngiliz Bağlantısı İddiaları

Resmi Türk kaynaklarında Şeyh Said’in İngiliz ajanı olduğu iddia edilse de, İsmet İnönü’nün anılarında doğruladığı gibi bu tür bir işaret bulunamamıştır. Bu iddialar büyük ölçüde propaganda amaçlı görülmektedir.²¹²²

Torunları ve Ailesinin Günümüzdeki Durumu

Sürgün Yılları

İsyanın bastırılmasından sonra Şeyh Said’in ailesi sürgüne gönderilmiştir. Oğlu Ali Rıza Efendi, önce İran’a, ardından Irak’a geçmiş, 1928’de affla Türkiye’ye dönmüş, 1935’te tekrar Kırklareli-Sergen’e sürgün edilmiştir.¹⁴

Günümüz Temsilcileri

Şeyh Said’in torunlarından Abdulilah Fırat ailelerinin yaşayan temsilcisidir. Yeğen soyundan gelen Dılhad ve Dılşad Fırat (Şeyh Said’in kardeşinin torunun torunları), 1926-1935 yılları arasındaki Kürt ailelerinin sürgün hayatını kitaplaştırmışlardır.²³³

Sonuç

Şeyh Said, 20. yüzyıl Türkiye ve Kürt tarihinin en tartışmalı figürlerinden biridir. Hem dini lider hem siyasi aktivist kimliğiyle, geleneksel İslami değerler ile modern milliyetçi ideoloji arasında köprü kurmuş bir şahsiyettir. 1925 İsyanı, sadece Kürt meselesi değil, aynı zamanda Türkiye’nin modernleşme ve laikleşme sürecinin kritik bir dönüm noktası olmuştur.

Tarihsel olarak objektif bir değerlendirme yapmak gerekirse, Şeyh Said’in hem dini motivasyonlarının hem de etnik kimlik bilincinin etkisi altında hareket ettiği, bu hareketin Türkiye Cumhuriyeti’nin kurumsallaşma sürecini derinden etkilediği söylenebilir. Onun mirası, bugün hâlâ Türkiye’nin demokratikleşme ve çoğulculuk tartışmalarında yankılanmaya devam etmektedir.

⁂

Ş, 19.Yüzyıl, 20.Yüzyıl, Aktivizm, Askeri, Bakur, Din, Elazığ, İlim, Kültür, Palu, Politika, S, Siyaset, Tasavvuf