Şeyh Ubeydullah Nehri

Şeyh Ubeydullah Nehri (Kürtçe: شيخ عبيدالله نهرى Şêx Ubeydûllahê Nehrî) 1826-1830 yılları arasında Hakkari’nin Şemdinli ilçesine bağlı Nehri (bugünkü adıyla Bağlar) köyünde dünyaya gelmiştir. 1883 yılında Mekke’de sürgünde hayatını kaybetmiştir. Doğup büyüdüğü bölgenin ismine atfen “Nehri” soyadını almış ve bu adla tanınmıştır.¹²³⁴

Ailesi ve Soyu

Şeyh Ubeydullah’ın babası, Nakşibendi tarikatının Halidi koluna mensup Seyyid Taha Hakkari (ö.1853)’dir. Ailesi Hz. Muhammed’e kadar uzanan ve Kadiri tarikatının kurucusu Abdülkadir Geylani‘ye bağlanan köklü bir soy silsilesine sahipti. Peygamber soyundan geldikleri için “Seyyid” unvanını taşıyorlardı.⁵⁶⁷¹

Ailesi güçlü Şemdinan ailesinden geliyordu ve hem Osmanlı hem de İran topraklarında 200’den fazla köye sahip büyük toprak ağalarıydı. Tütün yetiştiriciliği yapıyorlardı. Günümüzde Şeyh Ubeydullah’ın torunları Geylan soyadını taşımaktadır.¹⁵

Eğitimi ve Dini Yetişimi

Şeyh Ubeydullah sağlam bir dini eğitim almıştır. Arap ve Fars edebiyatı konularında derinlemesine bilgiye sahipti. Amerikalı misyoner Joseph Cochran onu karizmatik, çok dindar ve dürüst bir kişi olarak nitelendirmiştir. S.G. Wilson ise onu Sünni Kürtler arasında en önemli dini lider olarak tanımlamıştır.⁴

Nakşibendi Tarikatındaki Yeri

Şeyh Ubeydullah’ın babası Seyyid Taha başlangıçta Kadiri tarikatına bağlıyken, Mevlana Halid Şehrezori‘nin bölgede Nakşibendi tarikatını yaymaya başlamasıyla birlikte Bağdat’a giderek 6 ay boyunca onun yanında kalmış ve hilafetname alarak Nehri’ye dönmüştür.⁶

Seyyid Taha’nın 1853’te vefatından sonra yerine kardeşi Şeyh Muhammed Salih geçmiş, onun da 1865’te ölümünden sonra Şeyh Ubeydullah tarikatın başına geçmiştir. Bu sırada kendisine bağlı 10.000’den fazla mürid vardı ve etki alanı yüzbinlerce insanı kapsıyordu.⁸⁹⁶

Siyasi Hayatı ve Faaliyetleri

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı

Şeyh Ubeydullah 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda başlangıçta Osmanlı saflarında yer almış, kendisine bağlı Kürt güçleriyle 5.000 kişilik bir orduyla savaşa katılmıştır. Ancak savaşın ilerleyen dönemlerinde bunun “bir Kürt savaşı olmadığını” görünce güçlerini geri çekmiştir.²³⁸⁶

İsyanın Sebepleri ve Gelişimi

1880 yılında İran’a karşı başlattığı isyan, birden fazla sebebe dayanıyordu:¹⁰

Merkezi Otoritenin Zayıflaması: Osmanlı ve İran sınırlarında merkezi otoritenin güçsüzlüğü
Tanzimat Reformları: Kürt mirliklerinin kaldırılması ve merkezi idare politikaları
İran’ın Baskıları: Urmiye valisi Şucaaüddevle Yusuf Han’ın Kürt köylerini yağmalaması ve katliamlar yapması¹¹

1880 İsyanı ve Hedefleri

Eylül 1880‘de İran’a karşı geniş bir harekât başlatan Şeyh Ubeydullah, Tebriz’e kadar ilerleyen güçlere sahipti. Temmuz 1880‘de Hakkari Şemdinli Nehri köyünde yapılan toplantıya 200’den fazla aşiret reisi katılmıştır.¹²²⁸

İsyanın ana hedefleri:¹³¹²

Osmanlı ve İran egemenliği altındaki Kürt topraklarını birleştirmek
Bağımsız bir Kürdistan Devleti kurmak
Kürtlerin kendi kendilerini yönetmelerini sağlamak

Görüşleri ve Fikirleri

Kürt Milliyetçiliği

Şeyh Ubeydullah, Amerikalı misyoner Dr. Cochran‘a 5 Ekim 1880 tarihinde yazdığı ünlü mektubunda şu önemli görüşleri dile getirmiştir:⁶¹

“500.000’den fazla aileden oluşan Kürt milleti ayrı bir halktır. Dinleri farklı, kanunları ve gelenekleri farklı… Biz de ayrı bir milletiz, işlerimizin bizim elimizde olmasını istiyoruz ki kendi suçlularımızın cezasında güçlü ve bağımsız olalım, diğer milletler gibi ayrıcalıklara sahip olalım”¹

Bu mektup, modern Kürt milliyetçiliğinin ilk açık manifestosu olarak kabul edilmektedir.¹⁴¹³⁶

Dini ve Siyasi Görüşleri

Şeyh Ubeydullah hem dini hem de siyasi kimliğini birleştiren bir liderdi. Kendisini sadece bir tarikat şeyhi olarak değil, Kürt milliyetçisi olarak da konumlandırmıştır. Hristiyanlara, Nasturilere ve Ermenilere iyi davranan, yabancılarla iyi geçinen bir lider olarak biliniyordu.¹⁵¹⁶¹⁷⁶

Eserleri ve Yazınsal Mirası

Tuhfetü’l-Ahbâb (Dostlara Hediye)

Şeyh Ubeydullah’ın en önemli eseri “Tuhfetü’l-Ahbâb” (Dostlara Hediye) isimli Farsça mesnevisidir. Eser 5.997 beyitten oluşmaktadır ve 1875-76 yılında yazılmıştır.¹⁸¹⁹

Eserin özellikleri:¹⁹

Mevlana’nın Mesnevisi’ne nazire olarak yazılmış
Nakşibendi tarikatının özelliklerini detaylı şekilde anlatır
Hz. Peygamber’in şemâili, savaşları ve mucizeleri konu edilir
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndaki anılarını içerir
Tasavvufi öğretileri ve tarikat esasları açıklanır

Eser üç yazma nüshanın karşılaştırılmasıyla Seyyid İslam Duagû tarafından hazırlanmış ve 1999 yılında Urumiye’de yayımlanmıştır.¹⁹

İsyanın Sonu ve Sürgün

İsyan İngiliz ve Rus müdahalesiyle ve Osmanlı-İran ortaklığıyla bastırılmıştır. Şeyh Ubeydullah önce İstanbul’a sürgün edilmiş, oradan kaçmayı başarmış ancak tekrar yakalanarak Mekke’ye gönderilmiştir. 1883 Ekim ayında Mekke’de hayatını kaybetmiştir.²⁰⁵¹²¹¹

Oğlu Seyyid Abdülkadir

Şeyh Ubeydullah’ın oğlu Seyyid Abdülkadir (ö.1925) da babası gibi Nakşibendi şeyhi olmuş ve isyana katılmıştır. Babasıyla birlikte Mekke’ye sürgün edilmiş ve babasının ölümünden sonra da Kürt milli mücadelesinde aktif rol almaya devam etmiştir.²¹²²¹

Tarihsel Önemi ve Etkisi

Kürt Milliyetçiliğindeki Yeri

Şeyh Ubeydullah hareketi tarihi kaynaklar tarafından ilk Kürt ulusal direniş hareketi olarak kabul edilmektedir. Modern Kürt milliyetçiliğinin temel taşlarından biri sayılmaktadır.²³²¹³

Akademik Değerlendirmeler

İlk modern Kürt milliyetçi mücadelesinin lideri olarak kabul edilir²⁴⁵
Etno-politik kimlik ile etno-dinsel kimliği birleştiren öncü figür²⁵
Kürt ulusal bilincinin gelişiminde kritik rol oynar²³²⁵
Hareketin dini milliyetçilik karakteri taşıdığı vurgulanır²⁶

Uluslararası Yankıları

İsyan sırasında ve sonrasında Amerikalı misyonerler, İngiliz diplomatlar, Rus subaylar ve çeşitli yabancı gözlemciler tarafından detaylı raporlar tutulmuştur. Bu belgeler hem 140 yıl öncesine ışık tutmakta hem de Şeyh Ubeydullah hakkında değerli veriler sunmaktadır.³

Sonuç

Şeyh Ubeydullah Nehri, 19. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda dini liderlik ile siyasi milliyetçiliği birleştiren, modern Kürt milliyetçiliğinin öncüsü konumundaki çok boyutlu bir şahsiyettir. Hem tasavvufi eserleri hem de siyasi faaliyetleri ile Kürt tarihinde iz bırakmış, bugün hâlâ araştırılan ve tartışılan önemli bir figürdür. 1880 İsyanı ile Kürt halkının ayrı bir millet olduğunu ilan ederek, modern Kürt siyasi düşüncesinin temellerini atmış ve gelecek nesillere ilham kaynağı olmuştur.

<div style="text-align: center">⁂</div>