Seyit Rıza – KurdsWiki

Seyit Rıza (Zazaca: Seyîd Rîza, tam adı Pir Seyit Rıza), 1863 yılında Dersim Vilayeti’ne bağlı Ovacık’ın Lirtik köyünde dünyaya geldi. Babası Seyit İbrahim’in “babo” (baba) lakabıyla anılan dört oğlunun en küçüğüydü. Şeyh Hasanlılar aşiretinin Yukarı Abbasan kolundan gelen köklü bir seyyid ailesinin ferdi olarak doğan Seyit Rıza, babasının ölümünden sonra vasiyeti gereği aşiretin liderliğini üstlendi.¹²

Soyağacı ve Seyyidlik İddiaları

Seyit Rıza’nın soyu, Alevi inanç sisteminde önemli bir yere sahip olan Seyit Ahmet Tübi evlatlarına dayanır. Genealojik kayıtlara göre, soyu sırasıyla: Seyit Ahmet Tübi, Seyit Şeyh Hasan, Seyit Hüdaverdi, Seyit Allahverdi, Seyit Hakverdi, Seyit Abbas, Seyit Kara Süleyman, Seyit Ali Şir, Seyit Mursi (Musa veya Mürteza), Seyit Mustafa, Seyit Süleyman ve babası Seyit İbrahim’e kadar uzanır.³

Ancak araştırmacılar, Seyit Rıza’nın kendisini “fakir bir seyit” olarak tanımladığını ve Dersim’in piri olma gibi bir iddiasının bulunmadığını vurgular. Şeyh Hasan liderleri, Derviş Cemal Ocağı’nın ve Kureşan Ocağı’nın otoritesini kabul etmekle beraber, seyitlik iddiasından da vazgeçmiyorlardı.⁴

Eğitimi ve Kişilik Özellikleri

Seyit Rıza, ilk eğitim ve öğrenimini Qeri Sıleman Ocağı’nda tamamladı. Babası onu yörenin ve söz konusu ocağın en büyük öğretmeni olan hocalarından birine emanet etti. Gerek babası Seyit İbrahim gerekse kendisi, aşiret içinde ağalık makamı ile rehberlik makamını birbirinden ayırmaya özen gösterdiler. Seyit İbrahim, oğlu Rıza’yı kendi yerine rehberlik makamına uygun görürken, diğer çocuklarına ise silahşorluk/ağalık nasihat etmiştir.⁵⁴

Karakter ve Liderlik Özellikleri

Kaynaklara göre Seyit Rıza, aşiretler arası çelişki ve çatışmalarda kinci davranan bir karaktere sahipti. Özellikle oğlu Bava’nın 1930’larda Sin köyünde öldürülmesinden sonra, intikam duygularıyla hareket ederek Sin’i yakmış ve yıkmıştır. Bu tavır, onun iyi bir örnek olmadığı yönünde eleştirilere maruz kalmasına neden olmuştur.⁶

Bununla birlikte, “resmi tarihin sunduğu gibi asker kanı dökmede acımasız” bir kişi değildi. 1936 yazında Zeranik (Yeşilyazı) Kaymakamlığında tuzağa düşürüldüğünde, yanındaki 200 kişilik koruma gücü tek asker vurmadan çemberi yarıp kurtulmuş, ancak oğlu Şıh Hasan esir alınmıştır. Seyit Rıza, oğlunu kurtarmak için savaşmak isteyen silahşörleri “Hayır askerin ölmesini istemiyorum” diyerek reddetmiştir.⁶

Osmanlı Dönemi ve Birinci Dünya Savaşı

1912 İsyanı ve İlk Gıyabi İdam Cezası

Seyit Rıza, daha 1912’lerde Hozat Valisi’nin otoritesini tanımayarak, Elazığ ve Erzincan bölgesindeki İttihat Terakki’nin uygulamak istediği projelere karşı çıktı. Bazı Doğu Dersim aşiretlerini de birleştirerek bölgede çıkan isyanın öncülüğünü yapmıştır. Bu nedenle gıyaben idam cezasına mahkûm edildi. Ancak Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’nde bulunan 8 Aralık 1912 tarihli belgeye göre, Seyit Rıza’nın “hukuk-i şahsiye davası baki olmak üzere affına karar verilmiştir”.⁷

Rus Savaşları ve Milis Komutanlığı

Birinci Dünya Savaşı’nda Seyit Rıza, bölgede aşiret güçlerinden milis alayı oluşturarak başına geçti ve Ruslara karşı Erzincan ve Dersim’i savundu. Kazım Karabekir’in bildirdiğine göre, 919 kişi Doğu Dersim’de, 2567 kişi de Batı Dersim’de devlet tarafından milis olarak kaydedilmişti. Seyit Rıza, İkinci Şeyh Hasananlı Alayı komutanı oldu ve dört taburlu bir alayı komuta etti.⁸⁷¹

13 Şubat 1918’de Deli Halit Paşa komutasındaki Dersim milisleri, Seyit Rıza ile birlikte Rusları ve Ermenileri Erzincan’dan çıkardı. Bu başarıları nedeniyle Osmanlı idaresinden madalya ve hediyeler aldı, ayrıca Erzincan’da “İl İdaresi Üyeliği”ne atandı. Dönemin Erzincan valilerinden Sabit Bey, Seyit Rıza hakkında “şimdiye kadar bize din ve namusuyla hizmet etti” ifadesini kullandı.¹⁸

Ermeni Soykırımı Sırasındaki Tutumu

Seyit Rıza’nın 1915 Ermeni Soykırımı sırasındaki tutumu, onun karakterini anlamamızda önemli bir yere sahiptir. Nuri Dersimi’nin anılarına göre, Seyit Rıza binlerce Ermeniye yardım etti. Dersimliler, 1915’te çevre vilayetlerden 30.000’den fazla Ermeni’nin Rusya’ya kaçmasına yardım etmiştir. Bazı Dersimli Alevi Zaza aşiretler, Dersim Ermenilerini Osmanlı hükûmetine teslim etmeyi reddetmiş ve 20.000 ile 36.000 arasında Ermeni’yi korumuştur.⁹²

Taner Akçam gibi tarihçilere göre, Dersimlilerin 1915 Ermeni Kırımı sırasında takındıkları bu koruyucu tutum, daha sonra onların imhasında ayrı bir rol oynamıştır.⁹

Cumhuriyet Dönemi ve Artan Gerilimler

Koçgiri İsyanı ve İlişkiler

1920’de Koçgiri İsyanı’nın bastırılmasından sonra, Sivas’ın Zara ve İmranlı ilçelerinden bin kadar silahlı isyancı Dersim’e geldi. Kanlı Koçgiri Katliamı başlayınca Ankara’ya tavır alan Seyit Rıza, Koçgiri’den Dersim’e sığınan Alişer, Alişan beyleri ve taraftarlarını himayesine aldı. Bu durum, Ankara ile ilişkilerini gerginleştirdi.⁹⁶

1924-1937 Arası Dönem

Seyit Rıza, 1924’te Hozat’ı işgal etti, çevredeki Cumhuriyet yanlısı aşiretleri bastı ve devlet içinde devlet gibi davrandı. Kendisine devlet tarafından yollanan çeşitli nasihat heyetlerine silahla karşılık verdi. 1930’larda oğlu Bava’nın öldürülmesi, Seyit Rıza’nın devletle ilişkilerini iyice bozdu.¹⁰¹⁶

1937 Dersim İsyanı ve Liderliği

İsyanın Başlaması

1937 yılının Nevruz’unda Seyit Rıza, devlet güçlerine karşı ayaklanma çağrısı yaptı. Bu çağrının arkasında, 1935’te çıkarılan Tunceli Kanunu ve 4. Umumi Müfettişlik’in kurulması ile başlayan baskıların artması yatıyordu. Tunceli Kanunu, Dersim bölgesinin Tunceli ili haline getirilmesini ve askeri kontrole alınmasını öngörüyordu.¹¹¹²²¹³¹

Mücadele Stratejisi ve İttifaklar

Seyit Rıza, isyan boyunca değişken aşiret ittifakları kurdu. Alişer gibi yetenekli şair ve aktivistlerle birlikte hareket etti. Ancak isyancılar arasında birlik sağlanamamış, sadece birkaç aşiret direnişin sert çekirdeğini oluşturmuştu.¹⁴

Temmuz 1937’de Seyit Rıza, başbakana gönderdiği mektupta gördüğü anti-Kürt asimilasyon, sürgün ve yok etme politikalarını canlı bir şekilde tasvir etti. Eylül 1937’de Suriye’ye sürgüne giden dostu Nuri Dersimi aracılığıyla Milletler Cemiyeti ile Birleşik Krallık, Fransa ve ABD dışişleri bakanlıklarına mektuplar gönderdi, ancak hiçbirinden cevap alamadı.¹⁴

Tutuklama ve Yargılanma Süreci

Teslim Olma ve Aldanma

10 Eylül 1937’de Seyit Rıza, barış görüşmeleri için Erzincan’a çağırıldı ve 72 taraftarıyla birlikte tutuklandı. Bu, aslında kendisine verilen sözlere güvenerek teslim olmasıydı. Dönemin Emniyet Genel Müdür Yardımcısı İhsan Sabri Çağlayangil’in anılarındaki bilgiler, Dersim’de iddia edildiği gibi bir isyanın olmadığını doğrular.¹⁵¹¹¹⁰¹

Askeri Mahkeme

5-13 Eylül 1937’de askeri mahkemede yargılanan Seyit Rıza ve arkadaşlarına savunma hakkı verilmedi. Türkçe bilmiyor olmaları da sorun teşkil etmiyordu, çünkü tercüman ihtiyacı hissedilmiyordu. Yasalara uydurmak için 78 yaşındaki Seyit Rıza’nın yaşı küçültülerek 54’e indirildi, 17 yaşındaki oğlu Resik Hüseyin’in yaşı ise 21’e çıkarıldı.¹⁶¹⁷

Atatürk ile Görüşme ve Son Günler

Gizli Görüşme

İdam öncesi Mustafa Kemal Atatürk, Seyit Rıza ile Elazığ Merkez Tren İstasyonu’ndaki özel treninde gizli bir görüşme yaptı. MAH (Milli Amele Hizmetleri) raporuna göre, Atatürk Seyit Rıza’dan af dilemesini istemiş ve Dersim’in türkleştirilmesi için işbirliğinde bulunma teklifinde bulunmuştur.¹⁸¹⁰¹⁵

Seyit Rıza, “Af dilersen idam edilmeyeceksin” diyen Atatürk’e “Af dileyecek bir şey yapmadım” karşılığını verdi. Görüşmede Seyit Rıza: “Emin oldum ki biz Dersimliler ne yaparsak yapalım bu sizi durdurmayacak. Başından beri planınız Dersim’i toptan yok etmek, ortadan kaldırmaktı. Bunu geç de olsa anladım. Yaptığım hiçbir şeyden pişman değilim, af da istemiyorum” dedi.¹⁵¹⁸

Tarihi Son Sözler

Görüşme sonunda Seyit Rıza’nın tarihe geçen ünlü sözleri şunlardır: “Ben sizin yalan ve hilelerinizle baş edemedim, bu bana dert oldu. Ama ben de sizin önünüzde diz çökmedim, bu da size dert olsun”.¹⁹¹⁰¹⁵

İdam ve Son Anlar

15 Kasım 1937 – İdam Gecesi

15 Kasım 1937 gecesi, Seyit Rıza ve 6 arkadaşı Elazığ Buğday Meydanı’nda idam edildi. İdamdan önce son arzusu sorulduğunda “Kırk liram ve saatim var. Oğluma verirsiniz” cevabını verdi. Kendisine “oğlunuz da idam edilecek” dediklerinde, acıyla “O zaman beni oğlumdan önce asın” isteğinde bulundu. Ancak bu isteği kabul edilmez ve oğlu Resik Hüseyin, Seyit Rıza’nın gözleri önünde asıldı.¹²¹⁷¹¹¹⁶

Son Nefesindeki Haykırışı

İdam sehpasına çıkarken Seyit Rıza, büyük kalabalığa seslenir gibi Zazaca haykırdı:

“Evladı Kerbelayime, bê gunayime, Ayıvo zulimo, Cinayeto!”

(Türkçesi: “Evladı Kerbelayız, günahsızız, ayıptır, zulümdür, cinayettir!”).¹⁷²⁰²¹¹⁹

Bu sözler, Hz. Hüseyin’in Kerbela’da söylediği sözlerle paralellik göstererek, Alevi inanç dünyasındaki derin kökleri yansıtır.²⁰

Ailesi ve Soy Devamı

Çocukları ve Kayıplar

Seyit Rıza’nın üç oğlu vardı: Şeyh Hasan, Bıra İbrahim ve Resik Hüseyin. Büyük oğlu Şeyh Hasan, 17 Ağustos 1937 tarihinde 30 kişi ile birlikte öldürüldü. 1937-1938 Harekatı’nda ailesinden 38 kişi öldürülürken, sadece 8 kişi hayatta kalabildi.²³

Sürgün ve Dağılma

Hayatta kalan aile fertleri, önce İzmir Seferihisar’ın Bademler Köyü’ne sürgün edildi ve 10 yıl zorla orada yaşatıldı. 1948’de topraklarına geri döndüler, ancak 1995’te ikinci bir “sürgün” yaşayarak dağıldılar. Bugün aile fertleri Elazığ, İstanbul ve Almanya’da yaşamaktadır.²²²³³

Torun ve Sonraki Nesiller

Seyit Rıza’nın torunu Rüstem Polat, dedesinin anılarını yaşatmaya çalışan isimlerden biridir. Ailesi, bugün bile dedesinin mezarının yerinin açıklanmasını talep etmektedir.²³²⁴²²¹⁹

Eserleri ve Düşünce Dünyası

Sözlü Gelenek ve Özdeyişler

Seyit Rıza’nın yazılı eserleri bulunmamakla birlikte, sözlü geleneğe geçen önemli sözleri vardır. Onun en ünlü sözü olan “Ben sizin yalan ve hilelerinizle baş edemedim, bu bana dert oldu. Ama ben de sizin önünüzde diz çökmedim, bu da size dert olsun” ifadesi, Türk siyasi tarihinin en önemli direniş metinlerinden biri haline gelmiştir.¹⁹

Nuri Dersimi’nin Anılarında

Dr. Nuri Dersimi’nin “Hatıratım” kitabında Seyit Rıza hakkında önemli bilgiler bulunmaktadır. Dersimi, Seyit Rıza’yı “büyük yurtsever” olarak nitelemektedir. Kitapta, Seyit Rıza’nın Kürt davası uğrunda çalıştığı ve hayatını Kürt milletinin hürriyetine adadığı vurgulanır.²⁵²⁶

Tarihsel Önemi ve Etkileri

Direniş Sembolü

Seyit Rıza, Türkiye’de devlete karşı direnenin sembolü haline gelmiştir. Onun “diz çökmeme” tutumu, sonraki nesiller için ilham kaynağı olmuştur. İdamının üzerinden 87 yıl geçmesine rağmen, hâlâ Alevi ve Kürt toplumunun hafızasında yaşamaktadır.²⁷¹⁹

Dersim Katliamı’nın Merkezi Figürü

1937-38 Dersim Katliamı’nda resmi rakamlara göre 13.160 kişi öldürülürken, 11.818 kişi sürgün edildi. Seyit Rıza’nın idamı, bu katliamın sembolik başlangıcı olarak kabul edilir. 2011’de dönemin Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, “Dersim yakın tarihimizin en acı en trajik olaylarından biridir” diyerek özür dilemiştir.¹¹¹²

Modern Kürt Hareketindeki Yeri

Seyit Rıza, modern Kürt ulusal hareketinin önemli figürlerinden biri olarak görülür. Koçgiri ve Şeyh Said isyanlarının ardından gelen Dersim direnişi, Kürt milli mücadelesinin önemli dönüm noktalarından biri kabul edilir.²⁶²⁷

Hakkındaki Tartışmalar ve İddialar

Etnik Kimlik Tartışmaları

Bazı kaynaklarda Seyit Rıza’nın Türkmen kökenli olduğu iddia edilse de, bu görüş akademik çevrelerce kabul görmemektedir. Genel kabul gören görüşe göre, Seyit Rıza Alevi-Zaza Kürt kimliğine sahiptir.²⁸¹³²⁹

İngiliz Bağlantısı İddiaları

30 Temmuz 1937’de İngiltere’ye yazılan mektubun Seyit Rıza tarafından yazıldığı iddia edilmişse de, bu mektubun Suriye’de bulunan Nuri Dersimi tarafından yazıldığı, Seyit Rıza’nın imzasının atıldığı değerlendirilmektedir. Seyit Rıza’nın torunu Rüstem Polat da bu iddiayı kesin olarak reddetmektedir.²⁴¹⁰

Din ve İnanç Tartışmaları

Seyit Rıza’nın Alevi inancındaki konumu da tartışma konusudur. Bazı kaynaklar onu “Dersim’in piri” olarak sunarken, akademik kaynaklar bunun doğru olmadığını, kendisinin “fakir bir seyit” olarak tanımlandığını belirtir.⁴

Uluslararası Perspektif ve Kaynaklar

Batılı Akademisyenlerin Değerlendirmesi

Hans-Lukas Kieser gibi Batılı tarihçiler, Dersim olaylarını “genel temizlik” operasyonu olarak nitelendirmektedir. Tim Drayton gibi araştırmacılar ise olayları “massacre” (katliam) olarak tanımlar. Élise Massicard gibi akademisyenler, Seyit Rıza’yı Kürt ulusal hareketinin önemli figürlerinden biri olarak değerlendirir.³⁰³¹³²

Uluslararası Arşivlerdeki Belgeler

Sciences Po Paris’teki belgeler, Dersim Katliamı’nın 1937-1938 tarihleri arasında gerçekleştiğini ve binlerce kişinin öldürüldüğünü doğrulamaktadır. İnstitut Kurde de Paris gibi kurumların arşivlerinde de Seyit Rıza hakkında önemli belgeler bulunmaktadır.²⁵³⁰¹⁴

Günümüzdeki Mirası

Anma Etkinlikleri

Her yıl 15 Kasım’da Seyit Rıza ve arkadaşları anılmaktadır. Tunceli’de parkına heykeli dikilmiş, caddesine adı verilmiştir. Dersim Kültür ve Tarih Merkezi gibi kurumlar, onun anısını yaşatmak için çalışmalar yürütmektedir.³³³⁴³⁵²⁷¹⁹

Siyasi Partilerin Tutumu

HDP gibi partiler, Seyit Rıza’yı direniş geleneğinin temsilcisi olarak görür. CHP’li siyasetçiler de çeşitli dönemlerde Dersim olayları hakkında açıklamalar yapmıştır. AKP döneminde Erdoğan’ın özür dilemesi, konuya farklı bir boyut kazandırmıştır.¹¹¹⁹

Mezar Yeri Sorunu

Seyit Rıza ve arkadaşlarının mezar yerleri hâlâ gizli tutulmaktadır. Ailesi ve çeşitli insan hakları örgütleri, mezar yerlerinin açıklanmasını talep etmektedir. Bu durum, devletin “mezarsızlık” politikasının bir devamı olarak görülmektedir.²²¹⁹¹¹

Sonuç

Seyit Rıza, 20. yüzyılın ilk yarısında yaşanan etnik ve dini kimlik çatışmalarının merkezi figürlerinden biridir. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş sürecinde, geleneksel aşiret yapılarını ve Alevi-Zaza kimliğini koruma mücadelesi veren bir lider olarak tarihe geçmiştir. Onun “diz çökmeme” tutumu, sadece kişisel bir duruş değil, aynı zamanda bir halkın onur ve direniş geleneğinin simgesi haline gelmiştir.

1937’deki idamı, Dersim Katliamı’nın başlangıcını işaret ederken, aynı zamanda Türkiye’de azınlık politikalarının ne denli sert olabileceğini gösteren bir dönüm noktasıdır. Bugün, onun mirası hem Alevi hem Kürt kimliği açısından önemli bir referans noktası olmaya devam etmektedir.

Seyit Rıza’nın yaşamı ve mücadelesi, modern Türkiye tarihinin karanlık sayfalarından birini aydınlatırken, aynı zamanda direniş, onur ve kimlik mücadelelerinin evrensel değerlerini yansıtmaktadır. Onun sözleri ve tutumu, bugün bile haksızlığa karşı mücadele eden insanlar için ilham kaynağı olmaya devam etmektedir.

<div style="text-align: center">⁂</div>