Wekil Mustafayev

Vakil Mustafayev (Kürtçe: Wekîl Mistefayêv, Rusça: Вакил Мустафаев) (1938 – 19 Nisan 2019), Sovyet döneminde yaşamış ve Kafkasya Kürtlerinin önemli siyasi lideri ve aktivisti olarak tanınan bir Kürt milliyetçi lider ve aydındır. Kızıl Kürdistan (Red Kurdistan) adıyla bilinen Laçin Kürt Cumhuriyeti’nin kurucu başkanı olarak, Sovyet Birliği’nin dağılması sonrasında Kürt siyasi haklarının ve kültürel kimliğinin korunması için çalışmış, uluslararası alanda Kürt meselesi için sözcülük yapmıştır.¹²³⁴

Doğum Tarihi ve Doğum Yeri

Vakil Mustafayev 1938 yılında Özbekistan’ın Semerkant (Samarkand) kentinde doğmuştur. Semerkant, Orta Asya’nın tarihî bir kenti olarak bilinir ve Sovyet döneminde stratejik bir merkez konumunda yer almıştır. Mustafayev, Celali (Teali) Kürtlerinden bir aileden gelmektedir; ailesi Rusia lider Stalin tarafından Özbekistan’a sürülmüş Lacin kökenli Kürtlerdir.³⁴¹

Ölüm Tarihi

Mustafayev 19 Nisan 2019’da Belçika’nın başkenti Brüksel’de yaşamını yitirmiştir. Yaşındaki farklı raporlamalar olsa da (bazı kaynaklarda 85 yaş, bazılarında 81 yaş olarak belirtilse de), genel kabul gören bilgi 1938 doğumlu olduğu yöndedir. Ölüm nedeni astım hastalığıdır. Mustafayev’in cenazesi Kürdistan Bölgesi’nde, Erbil’de resmi törenle toprağa verilmiştir ve Erbil’de gömülmüştür.²⁵⁶⁴⁷

Aile Arka Planı ve Erken Hayat

Mustafayev, Lacin’in yerli Kürt halkından gelmekte, ailesi Stalin’in deportasyon politikaları sonucu Özbekistan’a zorla göç ettirilmiş Kürtlerdendir. Erken yaşlarında Sovyet sosyal ve siyasi ortamında yetişmiştir. 17 yaşında Sovyet Kızıl Ordusu’na katılmış ve askerlik hizmetini yapmıştır.⁸

Eğitimi

Mustafayev eğitim hayatında çeşitli alanlara ilgi göstermiştir. Tıp eğitimi almaya başlamış ancak bitirmemiştir. Daha sonra 1967 yılında hukuk fakültesinden mezun olmuştur. 1955-1963 yılları arasında Sovyet Kızıl Ordusu’nda görev yapmıştır.⁸

Kariyeri ve Sovyet Dönemi Faaliyetleri

Resmi Görevler

1981 yılından sonra Mustafayev Azerbaycan’da iç işler kurumlarında çalışmaya gönderilmiş; bu dönemde KGB ajanı olarak da faaliyet göstermiştir ve “Musto” takma adıyla tanınmıştır. 1980’lerin sonlarında Dağlık Karabağ krizi başladığında, Mustafayev Şirvan şehrinde polis başyardımcısı pozisyonunda bulunmaktaydı.¹

Mustafayev, bu dönemde resmi görevlerinin yanısıra, gizli olarak Kürt ulusal hakları ve kültürel özerklik için çalışmaya başlamıştır. Özel hayatında ise Rus bir kadınla evlenmiştir; eşi Sovyet ordu subayı olarak görev yapmıştır.¹

Yekbûn Örgütü ve Kürt Aktivizmi

Perestroyka döneminde (1980’lerin sonu), Sovyet Kürtleri arasında milliyetçi hareketler yeniden canlanmaya başlamıştır. Mustafayev, 1989 yılında Yekbûn (Birlik) adlı örgütün kurulmasında öncü rol oynamıştır. Yekbûn, Sovyet Birliği’nin farklı cumhuriyetlerinde yaşayan Kürtleri bir araya getirerek, tarihî Kızıl Kürdistan (Kurdistan Uezd)’ın yeniden kurulması ve Kürt otonomisinin tesis edilmesi amacıyla çalışmıştır.⁹¹⁰

Mustafayev, Yekbûn aracılığıyla Orta Asya, Irak, İran ve Suriye’deki Kürtlerle iletişim kurarak uluslararası bir Kürt ağı oluşturmaya çalışmıştır. Sovyet yönetimi başlangıçta bu çabaları desteklemek konusunda sıcak bakmış, ancak Türkiye ve İran’ın tepkisi nedeniyle politika değişmiştir.¹

Kızıl Kürdistan (Laçin Kürt Cumhuriyeti) Girişimi (1992)

Dağlık Karabağ Savaşı Bağlamı

1988’de başlayan Ermeni-Azerbaycan çatışmasının yoğunlaştığı dönemde, Mustafayev Kürt halkının haklarını savunmak ve Lacin bölgesinde Ermeni ayrılıkçılara karşı bir Kürt siyasi alternatifi oluşturmak amacını gütmüştür. 9 Mayıs 1992’de Şuşa’nın işgali sırasında bölgede kaos ortamı oluşmuştur.⁹

Cumhuriyet İlanı

20 Mayıs 1992’de, Mustafayev öncülüğündeki Kafkasya Kürdistan Özgürlük Hareketi, Yerevan belediyesi tarafından organize edilen operasyonla yaklaşık 50 Kürdü otobüslerle bölgeye getirterek, Lacin’de Kızıl Kürdistan (Laçin Kürt Cumhuriyeti) adıyla bir Kürt devleti ilan etmiştir. Mustafayev bu oluşumun başbakanı olarak seçilmiştir.¹¹¹

Kısa Ömrü

Ancak bu girişim oldukça kısa ömürlü olmuştur. Tarihî açıdan Lacin bölgesinin yerli Kürt nüfusu zaten sürgün edilmiş durumdaydı, ve 22 Mayıs 1992’de proje başarısız olarak bitmiştir. Mustafayev’in oluşturmaya çalıştığı Kürt devleti hiçbir uluslararası tanınma elde edememiş, asıl bölgenin kontrol edilmesi Ermeni güçler tarafından sağlanmıştır.¹¹¹

Avrupa’ya Göçü ve Son Dönem Faaliyetleri

Belgica’ya Göç

Kızıl Kürdistan projesinin başarısızlığından sonra Mustafayev, Azerbaycan’dan ayrılarak Krasnodara (Rusya) gitmiş, oradan da Avrupa’ya göçmüştür. Son 3 yıl boyunca Belçika’nın başkenti Brüksel’de yaşamıştır.⁵⁷¹²¹

Avrupa’daki Aktiviteleri

Belçika’daki sürgün döneminde de Mustafayev Kürt hak ve özerkliği mücadelesi için çalışmaya devam etmiştir. Yazılı ve sözlü yayınlar aracılığıyla Kafkasya Kürtlerinin tarihini ve sorunlarını uluslararası kamuoyuna tanıtmaya, Kızıl Kürdistan’ın tarihsel önemini vurgulamaya çalışmıştır.⁸

Görüşleri ve İdeolojisi

Kürt Kimliği ve Birliği

Mustafayev, Kürt kimliğinin korunması ve Kürt halklarının birliğinin sağlanması konusunu merkezi bir tema olarak görürmüştür. Hem Sovyet döneminde hem de soğuk savaş sonrasında, farklı ülkelerde yaşayan Kürt halkları arasında bağ kurulmasının önemini vurgulamıştır.¹

Kanşsız Çözüm Arayışı

Görüşlerine göre, Kürt sorunun çözümü şiddet ve savaş yerine barışçıl yollarla gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Mustafayev, Karabağ çatışmasının devam etmesine karşı çıkmış, taraflar arasında anlaşma çağrısında bulunmuştur.¹³

Tarihsel Bellek

Mustafayev, Kızıl Kürdistan’ın (1923-1929) tarihsel önemini vurgulamış ve Kürt halkının bu dönemdeki otonomisinin sembolü olarak görmüştür. Lacin bölgesini “8 bin yıllık topraklarımız” olarak nitelendirerek, Kürd tarihsel varlığının derinliğine dikkat çekmiştir.¹⁴

Uluslararası Tanınırlığı ve Mirası

Kürt Liderler Tarafından Takdir

Mustafayev, Kürd siyasi dünyasında saygınan bir şekilde anılmıştır. barzani/” rel=”noopener”>Mesud Barzani başta olmak üzere, Irak Kürdistan Bölgesi’nin önde gelen siyasiler, Mustafayev’i “büyük bir Kürt mücadelecisi ve duruş sahibi” olarak nitelendirmişlerdir.¹⁵

Akademik ve Tarihsel Çalışmalar

Mustafayev’in hayatı ve çalışmaları, Kürdistan çalışmaları ve Kafkasya tarihi alanında akademik çalışmaların konusu haline gelmiştir.¹⁶

Hakkında İddialar ve Tartışmalar

KGB İthamları

Kaynaklarda Mustafayev’in Sovyet döneminde KGB ile bağlantılı olduğu yönünde notlar bulunmaktadır. Ancak bu, Sovyet sistem altında yaşayan birçok Kürt aktivist için ortak bir deneyim olmuş olup, söz konusu ilişkilerin mahiyeti tam olarak belgelenmemiştir.

Kızıl Kürdistan Projesinin Geçerliliği

Mustafayev’in 1992’de başlattığı Kızıl Kürdistan girişimi, bazı gözlemciler tarafından Ermeni stratejisinin bir parçası olarak değerlendirilmiştir. Bölgeye getirilen Kürtlerin çoğunluğunun başka yerlerden gelişi ve projenin kısa sürede başarısızlığa uğraması, bu girişimin gerçek bir Kürt özerkliği değil, siyasi maneuvra olduğu yönünde tartışmalara yol açmıştır.

Önemi ve Etkisi

Kürt Siyasi Tarihi

Mustafayev, Sovyet Kürtleri arasında yarı gizli bir şekilde Kürt milliyetçiliğini ayakta tutmuş ve 20. yüzyılın sonu itibariyle bu hareketi yeniden canlandırmaya çalışmış önemli bir figürdür. Yekbûn örgütü aracılığıyla yaptığı çalışmalar, Sovyet Birliği’nin dağılması sonrasında Kafkasya’daki Kürt siyasi aktivitesinin temellerini oluşturmuştur.

Kızıl Kürdistan Sembolizmi

Mustafayev, Kızıl Kürdistan’ın tarihsel ve sembolik önemini modern Kürt siyaseti bağlamında yeniden canlandırmaya çalışmış; bu durum, Kafkasya’daki Kürtlerin kimlik ve özerklik mücadelesinde uzun dönem etkiler yaratmıştır.

Diaspora Aktivizmi

Belçika’daki yıllarında, Mustafayev diaspora Kürtleri arasında Kafkasya Kürtlerinin sorunlarını taşıyıcı olarak hareket etmiş, uluslararası Kürd ağları ve kuruluşları tarafından tanınan bir sözcü konumunu almıştır.

Çalışmaları ve Eserleri

Mustafayev’in yazılı eserleri ve akademik yayınları sınırlı olmakla birlikte, konuşmaları, mülakatları ve söylemleri Kürd siyasi düşüncesinde kayıtlı kalmıştır. Özellikle Kızıl Kürdistan’ın kuruluş ve yönetim dönemindeki konuşmalarına ilişkin video ve ses kayıtları arşivlerde bulunmaktadır.¹⁴⁸

Günümüzde Anılması

Mustafayev’in ölümü, Kürd medyasında ve Kürd siyasi çevrelerinde önemli bir olay olarak kaydedilmiş; Erbil’de düzenlenen resmi cenaze törenine Kürd siyasi ve kültür dünyasından birçok figür katılmıştır. Günümüzde Sovyet Kürtleri ve Kafkasya Kürtleri tarihinin önemli bir figürü olarak kabul görmektedir.¹⁷²

⁂

Aktivizm, Askeri, Diplomasi, Kafkasya – Laçîn, Politika, Semerkant, Siyaset, Sosyal Sorumluluk, V, W