Dr. Nureddin Zaza

Dr. Nureddin Zaza (15 Şubat 1919, Maden, Elazığ — 7 Kasım 1988, Lozan, İsviçre), 20. yüzyılın en önemli Kürt siyasetçi, yazar ve aydınlarından birisidir. Asıl adı Yusuf Ziya olan Zaza, Suriye Kürdistan Demokrat Partisi’nin (KDPS) kurucu ortağı ve Paris Kürt Enstitüsü’nün kurucu üyesi olarak Kürt hareketinde önemli bir yer edinmiştir.¹²³⁴⁵

Erken Dönem ve Aile

Doğum ve Çocukluk

Nureddin Zaza, 1919 yılında Elazığ’ın Maden ilçesinde aristokrat bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Resmi kayıtlarda Mehmet Nureddin Ergene ismiyle kayıtlıdır. Babası Hoca Yusuf Efendi, annesi ise Mömine Hanım’dır.⁶⁷⁸⁹

Ailesinin Siyasi Geçmişi

Nureddin Zaza’nın ailesi, Kürt milliyetçiliğiyle tanınan köklü bir aileydi. Babası ve erkek kardeşi, 1925 Şeyh Said İsyanı ve Ağrı İsyanlarını destekledikleri için Atatürk rejimi tarafından tutuklandı. Bu olaylar, genç Nureddin’in hayatında dönüm noktası oldu ve onun Kürt kimlik bilincinin şekillenmesinde etkili oldu.²¹⁰¹

Sürgün Yılları

1930 yılında, henüz 11 yaşındayken ağabeyi Dr. Ahmed Nafız Zaza ile birlikte Suriye’ye sürgüne gönderildi. Bu zoraki göç, Zaza’nın hayatının seyrini tamamen değiştirdi. Suriye’de Bedir Han ailesinden destek buldular.⁴¹²

Eğitim Hayatı

İlk ve Orta Öğrenim

İlköğrenimini Maden’de tamamlayan Zaza, orta öğrenimine Diyarbakır’da devam etti. Ancak 1930’daki sürgün nedeniyle eğitimini Suriye’de sürdürmek zorunda kaldı.⁷

Suriye’deki Eğitimi

Suriye’ye geçtikten sonra önce Halep’te Terre Sainte’ye kaydedildi, ancak okulun katı şartlarına başkaldırarak Şam’daki Fransız Lisesi’nde eğitimine devam etti. Bu dönemde yabancı öğretmenlerden eğitim aldı.⁹⁶⁷

Yükseköğrenim

Yükseköğrenimini Beyrut’ta Fransız Üniversitesi’nin Siyaset ve Ekonomik Bilimler Enstitüsü’nde tamamladı. Daha sonra İsviçre’ye giderek Lozan Üniversitesi’nde doktora eğitimi aldı.⁷

Doktora Tezi

1955 yılında Lozan Üniversitesi’nde Emmanuel Mounier üzerine “Etude critique de la notion d’engagement chez Emmanuel Mounier” (Emmanuel Mounier’de Bağlılık Kavramının Eleştirel İncelemesi) başlıklı tezini yazdı ve doktorasını tamamladı.¹¹¹⁴

Siyasi Kariyeri

Kürt Örgütlenmelerindeki Rolü

Zaza, genç yaşından itibaren Kürt örgütlerinde aktif rol aldı. 1938’de kurulan Kürt Gençlik Kulübü (Klûba Ciwanen Kurd) etkin üyeleri arasında yer aldı. Bu kulübün diğer önemli üyeleri arasında Cîgerxwîn, Qedrîcan, Osman Sebrî ve Dr. Ahmed Nafız bulunuyordu.¹²

Hoybun (Xoybun) Üyeliği

Zaza, Kürt milliyetçisi parti Hoybun’un üyesiydi. Bu dönemde Kamuran Ali Bedirhan ile birlikte radyo programları yayınladı.¹²⁴

Suriye Kürdistan Demokrat Partisi’nin Kuruluşu

1957 yılında Osman Sabri ile birlikte hazırladıkları parti programıyla Suriye Kürdistan Demokrat Partisi’nin (KDPS) kuruluşunda yer aldı ve 1958’de partinin ilk başkanı oldu. Bu parti, Irak Kürdistan Demokrat Partisi’ni örnek alarak kurulmuştu.¹⁰¹³⁴¹

Siyasi Mücadeleler ve Tutuklanmalar

Zaza’nın siyasi faaliyetleri nedeniyle birçok kez tutuklandı:

1944 yılında Molla Mustafa Barzani ve Hiwa yetkilileri ile görüşmek üzere gittiği Irak’ta tutuklandı ve Musul, Bağdat hapishaneleri ile Amara Toplama Kampı’nda on iki ay esir kaldı⁷
Eylül 1962’de Irak’taki Kürt ayaklanmasını desteklemekle suçlanarak Suriye makamları tarafından tutuklandı⁴¹
1965’te tekrar hapse atıldı²¹

İsviçre’ye Kaçış

Yoğunlaşan Türk tehditlerinden sonra Temmuz 1970’te İsviçre’ye kaçtı. Bu, onun hayatının son dönemini geçireceği ülke oldu.¹⁴

Edebî ve Entelektüel Çalışmaları

Hawar Dergisindeki Yazıları

Zaza, Bedir Han kardeşlerin çıkardığı Hawar dergisinde yazılar yazdı ve Kürt dilinin modernleşmesine önemli katkılar sağladı. Hawar, 1932-1943 yılları arasında yayınlanan ve Kürt edebiyatının ekolü kabul edilen bir dergi olarak Kürt kültür tarihinde önemli bir yer tutmaktadır.¹⁴⁴¹

Eserleri

Zaza’nın önemli eserleri arasında şunlar yer almaktadır:

“Kürt Masal ve Şiirleri”¹⁵
“Destana Memê Alan”¹⁵
“Bir Kürt Olarak Yaşamım” (otobiyografik anıları)¹⁶¹⁷
“Ma Vie De Kurde” (Fransızca otobiyografisi)¹⁸
“Kurden Nejibirkirine” (Kürtçe)¹⁹²⁰
“Keskesor”²¹
Çok sayıda öykü ve şiir²²

Edebî Kişiliği

Celadet Bedirhan, yazdığı öyküleri nedeniyle Nureddin Zaza’ya “Kürtlerin Çehov’u” diyordu. Bu lakap, onun edebî yeteneğinin ve öykücülüğünün ne kadar değerli görüldüğünün bir göstergesidir.²³

Paris Kürt Enstitüsü ve Avrupa’daki Faaliyetleri

Enstitü Kurucusu

Zaza, Paris Kürt Enstitüsü’nün kurucu üyelerinden biriydi. 1982’de başlayan enstitü çalışmalarına Yılmaz Güney, Cegerxwîn gibi dönemin önemli Kürt aydınlarıyla birlikte destek verdi.²⁴⁴

Avrupa Kürt Öğrenci Derneği

1948’de Beyrut’ta Kürt Öğrencileri Derneğini kurdu ve 1956’da Batı Almanya’nın Wiesbaden kentinde kurulan Avrupa Kürt Öğrencileri Derneği’nin ilk başkanlığını yaptı.¹²¹⁸

Eğitimci Faaliyetleri

Beyrut’ta Kürtlere kendi dillerinde okuma-yazma öğretmek üzere bir gece okulu açtı. Beyrut Radyosu’nda Kürtçe yayınlar bölümünde haber spikeri olarak çalıştı.⁷

Özel Hayatı

Evliliği

Zaza, İsviçre’de yaşadığı son yıllarda İsviçreli yazar ve gazeteci Gilberte Favre ile evlendi. Gilberte Favre-Zaza, kendisi de tanınmış bir gazeteci ve yazardı.²⁵²

Çocuğu

Eşi Gilberte Favre ile Chango Valery (Şêngo Valéry) adında bir oğulları oldu.²⁶²

Ölümü ve Mirası

Son Yılları

Nureddin Zaza, 7 Kasım 1988’de İsviçre’nin Lozan kentinde kanserden hayatını kaybetti. 69 yaşındaydı. Lozan’daki Bois-de-Vaux mezarlığına gömüldü.²⁶²¹

Mirası ve Önemi

Zaza’nın ölümüne ilişkin Kürdistan Bölgesi Başkanı Mesud Barzani şu değerlendirmede bulundu: “Ömrünü, halkının meşru davası adına siyasi ve entelektüel çalışmalara adayan Nureddin Zaza, bu uğurda sürgün edildi, zindan hayatı yaşadı”.²⁷

Görüşleri ve Düşünce Dünyası

Kürt Kimliği Üzerine

Zaza, Kürt kimliğinin korunması ve geliştirilmesi konusunda kararlı bir tutum sergiledi. “Gelî kurdan! Heger hûn naxwazin ji hev tar û mar û winda bibin, berî her tiştî zimanê xwe bixwînin û bidin xwendin” (Kürt halkı! Eğer dağılmak ve kaybolmak istemiyorsanız, her şeyden önce dilinizi okuyun ve okutun) sözü onun dil ve kimlik konusundaki görüşlerini özetlemektedir.¹⁸

Sürgünlük Üzerine

Sürgünlük deneyimini derinlemesine yaşayan Zaza, bu konuda etkileyici yazılar kaleme aldı:

“Sürgün her yerde yalnızdır
sürgün ülkesini terk etti ve
dünyaya açıldı.
tanrı sürgünlere rehberlik etsin!”²²

Akademik ve Entelektüel Çevredeki Yeri

Üniversite Bağlantıları

Lozan Üniversitesi’nde doktora eğitimini tamamlayan Zaza, Şam Üniversitesi’nde de iki yıl öğretim üyeliği yaptı. Bu akademik deneyimi, onun entelektüel birikimini daha da güçlendirdi.¹²

Çok Dilli Yetkinlik

Zaza, Kürtçe, Türkçe, Arapça, Fransızca dillerinde yetkin bir şekilde yazabiliyordu. Bu çok dilli yetkinliği, onun farklı kültürler arası köprü kurma becerisini artırdı.²⁸

Tarihsel Bağlam ve Dönemsel Önemi

20. Yüzyıl Kürt Hareketi

Nureddin Zaza, 20. yüzyıl Kürt ulusal hareketinin önemli figürlerinden biriydi. Şeyh Said İsyanı’ndan başlayarak Paris Kürt Enstitüsü’ne kadar uzanan yaşamı, bir asırlık Kürt mücadelesinin canlı bir tarihidir.

Diaspora Kürt Aydınlanması

Avrupa’daki Kürt diasporasının entelektüel örgütlenmesinde öncü rol oynadı. Paris Kürt Enstitüsü aracılığıyla Kürt kültürünün uluslararası arenada tanıtılmasına katkı sağladı.²⁴

⁂

N, 20.Yüzyıl, Akademi, Aktivizm, Bakur, Basın ve Yayın, Diplomasi, Elazığ, Maden, Politika, Sosyoloji